به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از سپاس؛ بهرام شفیعی در مطلب ارسالی به سپاس با اشاره به کودتایی ۲۸ مرداد نوشت: روز ۲۸ مرداد یادآور کودتای ننگین و سیاهی است که شیرینی نهضت ملی شدن صنعت نفت را در کام ملت ایران تلخ کرد. کودتای ۲۵ و ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، در نوع خود، اولین کودتایی بود که با مداخله‌ی مستقیم و علنی دو دولت خارجی، برای سرنگون کردن یک دولت ملّی، با همکاری محمدرضا پهلوی و عده‌ای از ایرانیان طرفدار شاه انجام گرفت.
, شبکه اطلاع رسانی راه دانا, سپاس,کودتای آمریکایی- انگلیسی باهدف مقابله با نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران اجرا و منجر به برکناری محمد مصدق از نخست‌وزیری و انزوای آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی، رهبر مذهبی نهضت، شد. درواقع این کودتا پایان غم‌انگیزی بر نهضت ملی شدن صنعت نفت و آغاز دوره جدیدی از دیکتاتوری و استبداد بوده است. که در ادامه به بررسی علل، چگونگی و نتیجه کودتا خواهیم پرداخت.
,,
اهداف استعماری کودتا:
, اهداف استعماری کودتا:,اقدامات دولت مصدق که یک دولت ملی به شمار می رفت، سبب دشمنی دولتهای بزرگی چون انگلیس و آمریکا شد. یکی از دلایل مخالفت انگلیس با دولت مصدق و تصمیم بر سرنگونی وی، ملی شدن صنعت نفت توسط تلاشهای دکتر مصدق بود. زیرا «تصویب قانون ملی شدن نفت، موجب درگیری مستقیم مصدق، با دولت بریتانیا بود. انگلیسی ها، ۵۰ درصد از سهام شرکت نفت انگلیس و ایران را مالک بودند و نمی خواستند ملی شدن را به طور کامل بپذیرند.»
,بر این اساس ملی شدن نفت ایران سبب کوتاه شدن دست انگلیس از نفت ایران شد و این خود بر اقتصاد انگلیس تأثیر بسیاری داشته است. چنانکه روزنامه اکونومیست در این رابطه طی سالهای ۱۳۳۲ می نویسد: «کمبود درآمد دولت این روزها درست برابر درآمدی است که از نفت ایران نصیب انگلستان می شد و ما به سبب بی لیاقتی دو سال است که از آن محرومیم».
,ملی کردن صنعت نفت، مصدق و جبهه ملی را رویاروی دولت انگلیس قرارداد و درنهایت انگلیس را به این نتیجه رساند که تنها راه‌حل مسئله نفت سرنگونی دولت مصدق است.
,اما به جهت موقعیت بین‌المللی و قرار داشتن در جایگاه درجه دوم از قدرت، در فرایند امر مذکور ناگزیر از جلب موافقت و همراهی یک قدرت درجه‌یک بود.
,به همین منظور با عنوان کردن خطر کمونیسم سعی در متقاعد کردن آمریکا نمود، که در این رابطه “ریچارد کاتم” می‌گوید: «احساس من در آن موقع این بود و هنوز هم هست که انگلیس از میزان ترس بیمارگونه آمریکاییان از کمونیسم آگاه بودغ انگلیسی‌ها زیرکانه از این ترس برای ترغیب ما به درگیر کردن خودمان در کودتا سوءاستفاده کردند».
,مذاکرات انگلیس و آمریکا تا زمان “ترومن” نتیجه‌بخش نبود, چراکه “ترومن” و همفکرانش راه‌حل کمک به مصدق را به‌منظور جلوگیری از کودتای کمونیستی در ایران, در قالب دکترین «سد نفوذ» پیشنهاد می‌کردند.
,درحالی‌که در پی تحویل مقام ریاست جمهوری آمریکا از “ترومن” به “آیزنهاور”, این استراتژی جای خود را به یک راهبرد امنیتی خصمانه و تهاجمی جدید به نام «انتقام گسترده» داد.
,چرخش مذکور در سیاست خارجی آمریکا با به قدرت رسیدن “آیزنهاور”, به اتخاذ سیاست نفتی و مقابله با حکومت ملی مصدق در ایران کمک کرد. بدین ترتیب می‌توان نتیجه گرفت؛ درحالی‌که هدف انگلیس از راه‌اندازی کودتا و حرکت ضد ملی, دستیابی دوباره به منافع نفتی است. تغییر سیاست آمریکا در قبال ایران، متأثر از دو دلیل عمده یعنی نگرانی از خطر کمونیست و نگرانی از خارج شدن ذخایر نفتی ایران از دست جهان غرب می‌باشد.
,,
عوامل و گروه‌های مختلف اجتماعی:
,نظامیان:
, نظامیان:,ازجمله بازوهای اجرایی کودتا و کانون‌های مهم مخالفت و توطئه علیه دولت مصدق نظامیان و افسران بازنشسته‌ای بودند که در «کانون افسران بازنشسته» به رهبری “فضل‌الله زاهدی” ساماندهی می‌شدند.
,افسران سلطنت‌طلب از طریق «کمیته نجات وطن» که سرلشکر زاهدی رهبر آن بود، به همراهی “کرمیت روزولت” (فرمانده آمریکایی کودتا) افسرانی را که دارای پست‌های حساس نظامی بودند، جذب کرده و برای اجرای طرح کودتا آنان را با خود همگام کردند.
,به همین جهت پس از پیروزی کودتا، پست‌های حساس و مهمی به گروهی از نظامیان واگذار شد و نظامیانی که در صف کودتا گران بودند، یک درجه ترفیع گرفتند و نشان رستاخیز را که نشان ویژه شرکت‌کنندگان در کودتا بود، دریافت کردند.
,اراذل‌واوباش
, اراذل‌واوباش,از دیگر عوامل اجرایی کودتا، اراذل‌واوباش و چماق دارانی بودند که به تحریک افراد سلطنت‌طلب و عوامل خارجی، تظاهراتی را به‌گونه‌ای کاملاً سازماندهی‌شده، به طرفداری از شاه در سطحی گسترده به راه انداختند.
,“شعبان جعفری” معروف به “شعبان بی‌مخ” از سردسته‌های اوباش، که روز کودتا در زندان بودند، ساعاتی پیش از شروع کودتا، با همکاری مأموران شهرداری و فرمانداری نظامی از زندان شهربانی آزاد شد. نوچه‌ها و چماق دارانش جلو ساختمان شهربانی با چند اتومبیل در انتظار خروج وی از زندان بودند.
,بعد از کودتا، “شعبان بی‌مخ” به خاطر خدمات زیادی که در کودتا به انجام رساند، موردتقدیر قرار گرفت و ضمن اهداء زمینی در شمال پارک شهر (تهران) از طرف دولت کودتا به ایشان، مبلغی داده شد تا یک زورخانه مدرن بسازد.
,مطبوعات
, مطبوعات,یکی دیگر از ابزارهای بسیار مهم برای زمینه‌سازی و اجرای کودتا و همچنین آماده‌سازی افکار عمومی برای پذیرش کودتا، مطبوعات بود. در اسناد سازمان سیا، در بخشی از طرح کودتا، از مطبوعات و تبلیغات با عنوان «عوامل ویژه» یاد می‌شد.
,گشورهای آمریکا و انگلیس بانفوذ عمال ایرانی خود در شبکه مطبوعاتی دست به تبلیغات گسترده‌ای بر ضد مصدق زدند و سرانجام در ۲۸ مرداد نتیجه دلخواه خود را از این تبلیغات گرفتند.
,مطبوعات حامی کودتا با استفاده از ترفندهای گوناگون نظیر چاپ کاریکاتور و تمسخر ایده‌های مصدق و همچنین پوشش گسترده فرمان‌های شاه مبنی بر عزل مصدق و انتصاب زاهدی و چاپ مصاحبه‌های زاهدی با خبرنگاران خارجی، نقش مؤثری را در ایجاد فضای مناسب برای کودتا ایفا کردند.
,ایلات و عشایر
, ایلات و عشایر,ایلات و عشایر از دیگر عوامل اجتماعی بودند که طراحان کودتا از آنان به نفع شاه و علیه مصدق استفاده کردند. در میان ایلات و عشایر مهم کشور، تنها عشایر قشقایی در شمار مخالفان عمده شاه قرار داشتند. به همین منظور به دست آوردن همراهی آن‌ها با کودتا و سوق دادنشان از حالت دشمنی با شاه به طرفداری از کودتا و یا حداقل به بی‌طرفی، از اهمیت زیادی برخوردار بود. اما قشقایی‌ها برخلاف دیگر ایلات، حاضر به حمایت از شاه در قالب کودتا نشدند و در ضدیت با شاه و زاهدی حاضر به همکاری با حزب توده نیز شدند.
,
اقدامات برای انجام کودتا
, اقدامات برای انجام کودتا,در زمستان ۱۳۳۱ ائتلاف آمریکا و انگلیس از یک‌سو و دربار و برخی یاران سابق مصدق از سوی دیگر زمینه را برای اجماع داخلی و خارجی جهت ساقط کردن دولت فراهم کرد که در حادثه ۹ اسفند تبلور یافت ولی به خاطر دوری مصدق از مهلکه عقیم ماند.
,ایدن، وزیر خارجه انگلستان درباره ماجرای نهم اسفند می‌گوید، این واقعه نتیجه تلاش مصدق برای محدود کردن شاه بود.
,قتل افشار طوس، رئیس شهربانی در اردیبهشت ۱۳۳۲ نشان داد که دیگر پرده‌ها کنار رفته و حریفان شمشیر را از رو بسته‌اند. درباره نقش سیا یا سازمان اطلاعاتی بریتانیا MI6 در این قضیه اجماع نظر وجود ندارد. کاتوزیان ضمن رد دخالت سیا، بی‌اطلاعی آن سازمان از طرح را نفی نمی‌کند. اما آبراهامیان قتل افشار طوس را جزئی از برنامه آمریکا و انگلیس و یک جنگ روانی و تبلیغاتی علیه مصدق و متزلزل ساختن او می‌داند.
,بعدازاین اتفاق دکتر بقایی، نماینده مجلس متهم به دخالت در قتل شد ولی دادگستری به خاطر مصونیت سیاسی وی کاری از پیش نبرد. جنجال در مجلس روزبه‌روز شدت می‌گرفت تا این‌که مصدق به توطئه برکناری خود از طریق مجلس پی برد و در اقدامی زیرکانه با انجام یک رفراندوم در مرداد ۱۳۳۲ مجلس را به تعطیلی کشاند.
,روزهای پرالتهاب و بی‌تدبیری سران
, روزهای پرالتهاب و بی‌تدبیری سران,بعد از تعطیلی مجلس مرحله بعد نقشه در حال اجرا بود و طبق آن شاه در ۲۱ مرداد فرمان عزل مصدق و نصب زاهدی به‌عنوان نخست‌وزیر را صادر و برای تفریح به رامسر رفت. در نیمه‌شب ۲۴ مرداد نصیری بافرمان مزبور همراه چند تانک و زره‌پوش به‌سوی خانه نخست‌وزیر راه افتاد. همزمان سربازان گارد سلطنتی، فاطمی (وزیر خارجه)، حق‌شناس (وزیر راه) و زیرک زاده (نماینده مجلس) را توقیف کردند. سرهنگ ممتاز، فرمانده گارد محافظ خانه نخست‌وزیر، نصیری و همراهانش را بازداشت کرد و به‌این‌ترتیب دولت موفق شد نقشه A را خنثی کند.
,در روز ۲۵ مرداد پخش این خبر باعث هیجان در جامعه شد. شاه که در رامسر به سر می‌برد به‌سوی بغداد فرار کرد و دیگر دست‌اندرکاران کودتا ازجمله زاهدی مخفی شدند.
,نکته قابل‌تأمل قضیه، نوع برخورد و تصمیم‌گیری رهبران جبهه ملی در این روزهای حساس بود که ضعف مدیریت آن‌ها در شرایط بحرانی را نشان می‌دهد. آن‌ها به‌جای این‌که در دفاتر خود نشسته و به ارزیابی شرایط بپردازند، خود همراه مردم به خیابان آمدند و با سخنرانی‌های آتشین جامعه را بیشتر ملتهب و بی‌نظمی را تشدید کردند. اعضای جبهه به‌اشتباه فکر می‌کردند کودتاچیان شکست‌خورده و برای مدت طولانی مخفی خواهند شد و دولت در فرصت مناسبی آنان را دستگیر می‌کند و هرگز به مخیله‌شان خطور نکرد که بی‌نظمی موجود، فرصت مناسبی برای اجرای نقشه B کودتاچیان، فراهم خواهد کرد.
,در این شرایط روزولت با کمک سفارت آمریکا، زاهدی را در جای امنی مخفی کرد تا به‌اصطلاح در موقع مناسب برگ برنده‌اش را رو کند. او مزدوران خود را به خیابان آورد تا به نام مصدق هرج‌ومرج بیافرینند. برادران رشیدیان همراه فرخ کیوانی و علی جلیلی (افراد سیا) وظیفه داشتند علاوه بر ایجاد بی‌نظمی، قضیه را وارونه جلوه داده و در بین مردم این‌گونه تبلیغ کنند که مصدق بانی و شاه قربانی کودتاست.
,اعضای دولت وقت خود را صرف نحوه فرار شاه، تشکیل شورای سلطنتی و سخنرانی مهیج برای مردم کردند.
,آشوب‌های خیابانی هرلحظه شدت بیشتری به خود می‌گرفت و طرفداران حزب توده و جبهه ملی هم آتش آن را تندتر می‌کردند.
,درحالی‌که طرفداران توده، تندروتر از همیشه شعار«برقراری جمهوری دمکراتیک» را سر می‌دادند، عوامل سیا هم به نفع مصدق شعار داده و ضمن اشغال ادارات دولتی به مردم بی‌گناه نیز حمله می‌کردند.
,مردم برای ابراز انزجار خود از دربار، مجسمه‌های شاه را پایین کشیدند و به نظر می‌رسد جاسوسان سیا در این کار پیشگام بودند تا به مردم بفهمانند کشور در حال فروپاشی است و باید یک رهبر قدرتمند بیاید تا به بحران پایان بدهد.
,به‌راستی در این بی‌نظمی تفکیک خودی از غیر بسیار مشکل بود.
,هشدار آیت‌الله کاشانی به مصدق
, هشدار آیت‌الله کاشانی به مصدق,در روز بیست و هفتم مرداد، آیت‌الله کاشانی طی نامه‌ای به دکتر مصدق او را از شرایط جدیدی که کودتاچیان تدارک دیده بودند، مطلع ساخت و از او خواست که با همکاری با او تصمیمات لازم برای جلوگیری از کودتا را تدارک ببیند.
,هرچند دوستان دکتر مصدق بسیار کوشیدند که در صحت نامه تردید ایجاد کنند تا به نحوی بار مسئولیت اهمال در مقابله با کودتا و رها کردن نهضت در اوج خطر را از دوش دکتر مصدق و همکارانش بکاهند. توجه به این واقعیت تاریخی که با همکاری آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق امکان جلوگیری از کودتا و سلطه بیست‌وپنج ساله آمریکا وجود داشته است، امری درخور توجه است که برای ملت ایران در شرایطی این‌گونه می‌تواند راهگشا باشد؛ اما دکتر مصدق در اوج مشکلات و مخاطرات دست حمایت دوستان و همکاران خود را نفشرد مع‌ذلک اصرار و ابرام دوستان دکتر مصدق در مقصر جلوه دادن دیگران ازجمله آیت‌الله کاشانی و یا حزب توده و سازمان نظامی، هیچ از بار مسئولیت اهمال در برابر کودتا نمی‌کاهد و هر دولتی مکلف است از امانت مردمی خویش به‌طورجدی مراقبت و دفاع نماید.
,صرف‌نظر از دستخط و امضا، متن و فضای حاکم بر آن و ادبیات نوشتاری آیت‌الله کاشانی، پاسخ رسمی دکتر مصدق و امضای وی در پای نامه نیز هیچ تردیدی در صحت صدور آن باقی نمی‌گذارد.
,
متن نامه بدین شرح است:
حضرت نخست‌وزیر معظم جناب آقای دکتر مصدق دام اقباله
,
گرچه امکانی برای عرایضم باقی نمانده است ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است.
,خودتان بهتر از هرکسی می‌دانید که تمام هم‌وغمم در نگهداری دولت جنابعالی است که خودتان به بقای آن مایل نیستید از تجربیات روی کار آمدن قوام و لجبازی‌های اخیر بر من مسلم است که می‌خواهید مانند سی‌ام تیر کذائی یک‌بار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید.
,حرف این‌جانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندوم نشنیدید، مرا لکه حیض کردیدف خانه‌ام را سنگ‌باران و یاران و فرزندانم را زندانی فرمودید و مجلس را که ترس داشتید شمارا ببرد بستید، حالا نه مجلسی هست و نه تکیه‌گاهی برای این ملت گذاشته‌اید. زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل‌کنترل نگه‌داشته بودم با لطایف‌الحیل خارج کردید و حالا همان‌طور که واضح بود درصدد به‌اصطلاح کودتا است.
,اگر نقشه شما نیست که مانند سی‌ام تیرماه عقب‌نشینی کنید و به‌ظاهر قهرمان بمانید. همان‌طور که گفتم آمریکا ما را درگرفتن نفت از انگلیسی‌ها کمک کرد حالا به‌صورت ملی و دنیاپسندی می‌خواهد به دست جنابعالی این ثروت ما را به چنگ آورد و اگر واقعاً با دیپلماسی نمی‌خواهید کنار بروید این نامه من سندی است در تاریخ ملت ایران که من شما را باوجود همه بدی‌های خصوصی‌تان نسبت به خودم از وقوع حتمی یک کودتا توسط زاهدی که مطابق با نقشه‌های خود شماست آگاه کردم که فردا جای هیچ‌گونه عذری نباشد اگر به‌راستی در این فکر اشتباه می‌کند با اظهار تمایل شما.
,سید مصطفی و ناصر خان قشقایی را برای مذاکره، خدمت می‌فرستم. «سید ابوالقاسم کاشانی»
,دکتر مصدق در پاسخ نامه آیت‌الله کاشانی نوشت:
, دکتر مصدق در پاسخ نامه آیت‌الله کاشانی نوشت:,۲۷ مردادماه مرقومه حضرت آقا توسط آقای حسن سالمی زیارت شد این‌جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم.
,والسلام. «دکتر محمد مصدق.»
,با این پاسخ دکتر مصدق، آیت‌الله کاشانی را از دخالت در حوادث آینده منع کرد و حتی اعلام حمایت وی را نیز لازم نشمرد.
,کودتای ۲۸ مرداد و سقوط دکتر مصدق
, کودتای ۲۸ مرداد و سقوط دکتر مصدق,با شکست طرح اولیه کودتا و استفاده از ارتش، که بیشتر با برنامه آمریکائی‌ها همخوانی داشته است، مرحله دوم کودتا در بیست و هشتم مردادماه توسط شاپور جی و عوامل انگلیسی و حمایت آمریکائی‌ها به اجرا گذاشته شد.
,بر اساس برنامه‌ریزی‌های سرهنگ حسن اخوی، طراح اجرائی کودتا، باید از مردم و جمعی از اراذل‌واوباش علیه مصدق و دولت او استفاده گردد. خاصه آن‌که دولت مصدق دستور داده بود هوادارانش خیابان‌ها را ترک نمایند و این، بهترین فرصت را برای کودتا فراهم کرده بود.
,روز ۲۷ مرداد مصدق احساس خطر کرد و به نظامیان دستور داد تا مانع هرگونه تجمع و تظاهرات شوند و از مردم هم خواست تا به خانه‌های خود برگردند.
,این‌گونه شد که شور و هیجان چندروزه در خیابان‌های تهران جای خود را به سکوت مرگباری داد و به زیان دولت تمام شد.
,طرح کودتای ۲۸ مرداد
, طرح کودتای ۲۸ مرداد,مراحل طراحی عملیات اجرائی کودتای بیست و هشتم مرداد به شرح زیر بود:
,
۱- از نقاط مختلف شهر جمعیت هائی تشکیل شود و تعداد تقریبی هر جمعیت و رهبر هر گروه مشخص شود.
۲- هر یک از جمعیت‌ها در مسیرهای تعیین شده به مرکز شهر حرکت نمایند و همزمان به مقصد محل خیابان شاه نادری برسند.
۳- باشگاه‌های ورزشی مانند باشگاه تاج نیز به حرکت درآیند.
۴ – شعار کلیه افراد سلطنت محمدرضا باشد.
۵- افراد گارد جاویدان به جمعیت بپیوندند.
۶- خانه دکتر مصدق را محاصره و وی را دستگیر نمایند.
۷- دستگیری دکتر مصدق از رادیو اعلام و زاهدی با تانک به نخست وزیری برود و از شاه دعوت به بازگشت کند.
,
,
,
,
,
,
در صبح روز ۲۸ مرداد عوامل سیا جماعت بزرگی از مردم فقیر، ورزشکاران زورخانه‌ای و زارعین املاک سلطنتی را به خیابان‌ها کشانده و بدون این‌که کسی مزاحمشان شود، خیابان‌های تهران را فتح و دفاتر نشریات و احزاب وابسته به جبهه را اشغال کردند. درحالی‌که دولت هیچ اطلاعی از وضع موجود نداشت، نظامیان هم به تظاهرکنندگان پیوستند و با سردادن شعار «مرده باد مصدق» و «زنده‌باد شاه» به‌طرف خانه نخست‌وزیر و رادیو حرکت کردند.
,کابینه مصدق هنگامی از عمق بحران مطلع شد که دیگر امور از دستش خارج‌شده بود و آنان چنان غافلگیر شدند که تنها به فکر نجات جان خود افتادند. ایستگاه رادیو بعدازظهر تصرف شد و دیگر هیچ امیدی برای مصدق باقی نماند.
,به‌رغم مقاومت سرهنگ ممتاز و افرادش در برابر تظاهرکنندگان، خانه شماره ۱۰۹ خیابان کاخ ـ منزل نخست‌وزیر ـ به اشغال مهاجمان درآمد و به آتش کشیده شد.
,مصدق و چند نفر از اعضای کابینه به خانه مجاور پناهنده شدند و این‌گونه دولت ملی با یک شورش خیابانی ساقط شد و روز ۲۸مرداد از سوی دربار به‌عنوان قیام ملی نام‌گذاری شد. آیزنهاور آن را نتیجه ائتلاف ارتش و مردم برای مقابله با کمونیسم دانست و جورج لنچافسکی آن را روز استقلال ایران نامید. شاه هم به‌محض بازگشت از تمام افراد دخیل در کودتا به‌ویژه انشعابیون جبهه قدرانی کرد.
,بعد از تسلیم دکتر مصدق، کرمیت روزولت با شاه ملاقات کرد و شاه ضمن تشکر از او گفت: «من تاج و تختم را از برکت خداوند، ملتم و ارتشم و شما دارم و هر گاه فاطمی را به خاطر سرنگونی مجسمه‌های من و پدرم پیدا کنم، بی درنگ اعدامش خواهم کرد.»
,بدین ترتیب کودتا به پیروزی رسید و سرلشگر زاهدی به نخست‌وزیری رفت محمدرضا پهلوی به کشور بازگشت و به تعبیر امام خمینی «محمدرضا رفت و رضاشاه برگشت» و این در حالی بود که دِین بزرگی از آمریکا و انگلیس بر گردن داشت. بدینسان عصر جدیدی در سرنوشت ملت ایران رقم خورد که هزینه آن بیست و پنج سال سلطه مستقیم آمریکا و دهها هزار کشته و زخمی و زندانی بوده است که نهایتاً با انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به آن خاتمه داده شد.
,
پی‌نوشت‌ها:
۱- گاز یوروسکی، مارک جی: کودتای ۲۸ مرداد، ترجمه: نجاتی، سرهنگ غلامرضا، بی نا، بی جا، بی تا، ص ۱۷٫
۲- شیفته، دکتر نصرالله: زندگینامه و مبارزات سیاسی دکتر محمد مصدق، کومش، تهران، چ اول، ۱۳۷۰، ص۱۹۱٫
۳- گازیورسکی, مارک ج; سیاست خارجی آمریکا و شاه, ترجمه جمشید زنگنه, تهران, موسسه خدماتی رسا, چ ۲, ۱۳۷۲, صص ۱۵۶_ ۱۵۵٫
۴- ایدن, آنتونی; خاطرات آنتونی ایدن, ترجمه کاوه دهقان, بی‌جا, فرزانه, ۱۳۵۷, ص ۲۹۶٫
۵- لپینگ, بریان; سقوط امپراطوری انگلیس و دولت دکتر مصدق, ترجمه محمود عنایت, تهران, کتابسرا, ۱۳۶۵, ص ۵۶٫
۶- ر.ک: ازغندی, علیرضا; روابط خارجی ایران, دولت دست‌نشانده ۱۳۵۷ – ۱۳۳۲, تهران, نشر قومس, ۱۳۷۶, ص ۲۳۳٫
۷- ر.ک: همان.
۸- بیل, جیمز; «آمریکا, ایران, سیاست مداخله» در مصدق. نفت. ناسیونالیسم ایرانی, ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات, تهران, نشر گفتار, چ ۳, ۱۳۷۱, ص ۴۴۲٫
۹- عظیمی، فخرالدین; بحران دموکراسی در ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، تهران، البرز، ۱۳۷۲، صص ۴۱۵، ۱۴۱٫
۱۰- آبراهامیان، یرواند; ایران بین دو انقلاب، مترجمین کاظم فیروزمند و حسن شمس‌آبادی و محسن شانه چی، تهران، نشر مرکز، چ ۳، ۱۳۷۹، ص ۲۵۱٫
۱۱- سفری، محمدعلی; قلم و سیاست، ج ۲، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۳، ص ۲۳٫
۱۲- گذشته چراغ راه آینده، پژوهش گروه جامی، تهران، انتشارات ققنوس، چ ۶، ۱۳۷۷، صص ۶۲۴_ ۶۲۳٫
۱۳- بهزادی،علی; شبه خاطرات، ج ۱، تهران، زرین، چ ۲، ۱۳۷۵، صص ۱۹۰_ ۱۹۱٫
۱۴- همان.
۱۵- گازیوروسکی، مارک ج ; کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ترجمه غلامرضا نجاتی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ ۲، ۱۳۶۸، ص ۲۷٫
۱۶- خاطرات نورالدین کیانوری، به کوشش موسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱،صص ۳۰۲_ ۳۰۰٫
۱۷ـ محمد مصدق، خاطرات و تألمات ، به کوشش ایرج افشار، تهران نشر علمی،ص ۱۹ .
۱۸- موحد، خواب آشفته نفت، تهران، کارنامه، ۱۳۷۸، ج۱، ص ۶۸۷٫
۱۹- نجاتی غلامرضا ، جنبش ملی شدن نفت،تهران، ۱۳۶۴، ص ۲۶۰٫
۲۰- مقدمه کاتوزیان بر اسناد سازمان سیا درباره کودتای ۲۸ مرداد، ترجمه غلامرضا وطن‌دوست، تهران، رسا، ۱۳۸۲، ص ۴۹٫
۲۱ـ باختر امروز، ش ۱۱۷۲ (۲۵ مرداد ۳۲) ص ۱
۲۲ـ وطن دوست غلامرضا ، اسناد سازمان سیا درباره کودتا، تهران، رسا، ۱۳۹۶، ص۱۲۰٫
۲۳- کرمیت روزولت، کودتا در کودتا، مترجم : محسن عسکری جهقی، تهران، ثالث،چاپ دوم، ۱۳۹۴، ص۲۱۴٫
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
انتهای پیام/
]