به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از پایگاه خبری تحلیلی «صبح قزوین»؛ فرونشست زمین «Land Subsidence» اصطلاحی عمومی است که اشاره به حرکت عمودی و رو به سمت پایین سطح زمین دارد و می‌تواند توسط فرایندهای طبیعی، فعالیت‌های انسانی یا هردوی آن‌ها رخ دهد.
فرونشست زمین از بحران‌های محیط‌زیستی مهم چند سال اخیر ایران به شمار می‌رود که مهم‌ترین علل آن در حال حاضر بحران آب است. این مسئله مشکلات فراوانی را برای ساکنان و زیست‌بوم ایجاد میکند که در ادامه با چند کارشناس به مصاحبه نشستیم تا کمی درباره علل وجود این پدیده و راهکارهای جلوگیری از فرونشست اطلاعاتی کسب کنیم.
با مصرف صحیح آب از نابودی سکونت‌گاه‌ها جلوگیری کنید
سینا جمشیدی در گفتگو با خبرنگار اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «صبح قزوین»، اظهار کرد: نرخ فرونشست در مناطق مختلف استان قزوین بر اساس آخرین مطالعات سازمان نقشه‌برداری و سازمان زمین‌شناسی کشور متغیر بوده و بیشترین آن ۱۷ سانتی‌متر در دشت قزوین «شهرستان های بوئین‌زهرا و تاکستان» و ۳/۵ سانتی‌متر در شهرستان آوج است.
وی افزود: در کنار عواملی مانند جنس و بافت خاک، حرکت لایه‌های زمین، اصلی‌ترین علت فرونشست بهره‌برداری بی‌رویه از آبخوان‌ها و عدم مدیریت منابع آبی است.در اثر فرونشست لایه‌های خاک از بین می‌رود و تراکم لایه‌های خاک و حرکت‌های افقی و عمودی آن‌ها احتمال تداوم بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی را با بحران مواجه میکند.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان قزوین گفت: این اتفاقات باعث می‌شود که تغذیه آب‌های زیرزمینی از محل بارندگی‌های فصلی و جریانات رودخانه‌ای با مشکل مواجه شود و حتی در صورت بروز دوره‌های ممتد ترسالی به دلیل از بین رفتن بافت خاک و خلل و فرج بین دانه‌های خاک تغذیه آب‌های زیرزمینی اتفاق نیفتد.
این مسئول بیان کرد: لذا برداشت از منابع آب زیرزمینی در طول زمان با مشکلات عدیده‌تری مواجه می‌شود کما اینکه در حال حاضر نیز در برخی نقاط استان بر اثر همین موضوعات در مواردي چاه‌های شرب به دلیل ریزش و افکن از مدار بهره‌برداری خارج شوند.
جمشیدی اضافه کرد: عمده‌ترین و اصلی‌ترین علت پدیده فرونشست برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بوده و تنها راهکار مقابله با این بحران که روند رو به رشد آن را کند نماید جلوگیری از برداشت بی‌رویه و متعادل کردن میزان مصرف متناسب با توان آبخوان است.
وی ادامه داد: متناسب کردن توسعه استان در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و خدمات با میزان منابع آب در دسترس بسیار اثرگذار است. وزارت نیرو و به تبع آن شرکت آب منطقه‌ای از اوایل دهه ۹۰ با اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی و همچنین سازگاری با کم آبی سعی در به حداقل رساندن برداشت از آب‌های زیرزمینی داشته و این برنامه.ها کماکان در دست اقدام است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان قزوین ابراز کرد: اقداماتی نظیر پر و مسلوب‌المنفعه نمودن چاه‌های غیرمجاز، اصلاح و تعدیل چاه‌های کشاورزی، جایگزین نمودن پساب در چرخه تولید بخش صنعت با آب‌های زیرزمینی و غیره جزو برنامه‌های جاری و مستمر شرکت آب منطقه‌ای است که علی‌رغم همه مصائب، مشکلات و تنش‌های مربوطه تاکنون موفق پیش رفته و کماکان در حال انجام و پیگیری است.
این مسئول تشریح کرد: از دیگر موضوعات بسیار مهم در این بخش افزایش آگاهی عمومی و اطلاع‌رسانی است که شرکت آب منطقه‌ای در قالب طرح داناب (نجات آب) و با همکاری آموزش و پرورش در سطح مدارس این حوزه را پیش می‌برد.
جمشیدی در پایان تاکید کرد: آب و خاک از دو عنصر اصلی طبیعت هستند که در اثر فرونشست این دو عنصر از بین خواهند رفت و در نتیجه آن نه آبی برای مصرف و ذخیره شدن در خاک وجود دارد نه خاکی برای تولید محصولات غذایی، سکونت و غیره، پس با مصرف صحیح از نابودی سکونت‌گاه‌های خود جلوگیری کنیم.
جنوب قزوین بیشترین فرونشست اراضی را دارد
محمد پکیاسا در گفتگو با خبرنگار اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «صبح قزوین» با اشاره به تعریف فرونشست از نظر زمین‌شناسی اظهار کرد: در واقع حرکت و جابه‌جایی لایه سطحی زمین به سمت عمق راذفرونشست می‌گویند. دشت قزوین از آنجایی که یکی از قطب‌های کشاورزی و صنعت در کشور است لذا مصرف آب کشاورزی و صنعت نسبتا بالا دارد.
وی افزود: دشت قزوین فاقد رودخانه دائمی است فلذا آب مورد نیاز در کشاورزی و صنعت از طریق آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود که عامل عمده فرونشست اراضی محدوده برداشت است. از این نظر حفاظت از خاک در عرصه‌های کشاورزی و منابع طبیعی حائز اهمیت است.
مهندس منابع طبیعی استان اذعان کرد: مطابق آمارهای ارائه شده از سوی ستاد بحران استانداری قزوین حدود ۴۵ درصد از اراضی دشت قزوین در اثر برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی به طور میانگین ۱۸ درصد در سال فرونشست دارد.
این مهندس ادامه داد: ازچند دهه پیش با توسعه کشاورزی در دشت قزوین سطح آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی در اثر برداشت‌های بی‌رویه فرونشست داشته و بیشترین میزان آن در استان قزوین واقع در شهرستان‌های بوئیت‌زهرا، البرز و آبیک است. همچنین میزان فرونشست اراضی در استان متغیر و این مقدار در جنوب دشت قزوین دارای سرعت بیشتری است.
پکیاسا خاطرنشان کرد: کنترل مصرف آب چاه‌های مجاز و نصب کنتورهای پیشرفته و هوشمند، برخورد قانونی با متخلفین حفر چاه‌های غیرمجاز، انسداد و بستن چاه‌های غیرمجاز که به منظور صنعت و یا کشاورزی حفر شده، اجرای کامل طرح الگوی کشت توسط کشاورزان و کنترل آن از طریق سازمان جهاد کشاورزی، اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری و ساخت سدهای کوچک آب بندها، اجرای طرح‌های مختلف در جهت حفاظت از آب و خاک مانند عملیات بیولوژیک از جمله راه‌های جلوگیری از فرونشست زمین هستند.
نتایج بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی
وی در خصوص عوامل انسانی فرونشست زمین افزود: بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی در عمق زمین که موجب برهم خوردن فیزیک خاک و بالا رفتن شوری آب و انتقال آن به خاک زراعی در اثر آبیاری می‌شود. بهره‌برداری از ذخایر هیدروکربوری مانند نفت و گاز قیر طبیعی، بهره‌برداری از منابع معدنی و کانی‌ها در اعماق زمین از جمله عوامل انسانی فرونشست زمین هستند.
زمین‌شناس استان قزوین بیان کرد: مهم‌ترین عوامل طبیعی در پدیده فرونشست شامل حرکت‌های زمین‌ساختی، تخلیه ماگما، انحلال سنگ‌های آهکی، وجود فروچاله‌های کارستی، اکسیداسیون خاک‌های آلی و تراکم طبیعی خاک است که در مقیاس زمانی طولانی ظاهر می‌شوند.
پکیاسا تصریح کرد: از بین رفتن دشت‌های حاصلخیز و خاک زراعی، خشک شدن خاک قابل کشت در اثر از بین رفتن مواد مغذی خاک و میکروارگانیسم و تبدیل به کویر، خسارت به تاسیسات زیربنایی لوله‌های گاز آب‌رسانی فاضلاب مخازن جاده‌ها، راه‌آهن، فرودگاه‌ها، ساختمان‌های مسکونی و عمومی، آلودگی آب‌های زیرزمینی به دلیل نفوذ آلاینده‌ها به لایه‌های آسیب دیده از جمله خطرات فرونشست زمین هستند.
وی در خصوص آسیب‌های اجتماعی فرونشست گفت: مشکلات و آسیب‌های اجتماعی به دلیل ناامنی و نارضایتی عمومی ساکنان مناطق آسیب دیده به سبب فرونشست افزایش پیدا میکند، همچنین به واسطه این پدیده حاشیه‌نشینی به دلیل مهاجرت ساکنان مناطق مزبور افزایش می‌یابد.
زمین‌شناس استان قزوین اظهار کرد: همچنین کاهش ارزش ملک و آسیب به ساختمان‌های مناطق مسکونی و تخریب سازه‌های صنعتی، آسیب به پروژه‌های عمرانی، تخریب زیرساخت‌ها از جمله آسیب‌های اجتماعی است.
این مهندس تاکید کرد: مدیریت منابع آبی بهترین راه‌حل برای مقابله با فرونشست به شمار می‌رود، کارشناسان معتقدند توقف استفاده از آب‌های زیرزمینی می‌تواند به بازسازی منابع آبی زمین کمک کند.
پکیاسا مطرح کرد: ایجاد سازه‌های آبخیزداری جهت جلوگیری از تبخیر روان آب‌های سطحی و هدایت آن به سفره‌های زیرزمینی، تزریق آب‌های مازاد روی سطح زمین به سفره‌های زیرزمینی، ممنوعیت استفاده بیش از حد از حوضه‌های آب‌های زیرزمینی، تصفیه آب‌های شهری و استفاده مجدد از آن در کارخانه‌ها، کاهش صنایعی که برای اداره آن‌ها به حجم بالایی از آب نیاز است، حفر چاه‌هایی که بتوانند آب‌های مازاد روی سطح زمین را در خود ذخیره کنند از جمله اقدامات در راستای مصرف بهینه منابع آبی است.
وی در پایان ابراز کرد: مدیران مربوطه و دولت باید در حفظ منابع آبی کشور کوشش کنند و هر فعالیتی را که برای اداره آن به آب زیادی نیاز هست به خوبی بررسی کرده و چنانچه توجیه اقتصادی نداشت، جلوی فعالیت آن را بگیرند.
فرونشست زمین قابل جبران و اصلاح نیست
رامین رمضانی در گفتگو با خبرنگار اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «صبح قزوین»، اظهار کرد: نتایج بررسی‌های علمی بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ نشان می‌دهد؛ برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی در دشت قزوین منجر به فرونشستی با میانگین سرعت ۲۵ تا ۳۰ میلی‌متر در سال شده است.
وی افزود: فرونشست زمین قابل جبران و اصلاح نیست بلکه فقط می‌توان با اتخاذ تدابیر و راهکارهای اصولی از بیشتر شدن آن جلوگیری کرد. در کنار مسائلی مانند مصرف بی‌رویه از منابع آبی و افت سفره‌های آب زیرزمینی، یکی از علل به وجود آمدن فرونشست در استان قزوین وجود لایه‌های آهکی در عمق زمین است.
معاون اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان قزوین مطرح کرد: ادشت قزوین از خاك‌هاي رسي و مارني پوشيده شده است كه خاك‌هاي رسي به علت پوكي و تخلخل زياد مقدار نشست بيشتري دارند و با كاهش فشار آب منفذي و به نسبت افزايش تنش مؤثر، ميزان فرونشيني افزايش مي‌يابد.
این مسئول ادامه داد: سازندهاي منطقه مورد بررسی مربوط به دوران سوم زمين شناسي است و منطقه از رسوبات رس، مارن، گچ و نمك پوشيده شده است كه هم‌زمان موجب شوري آب سطحي و زيرزميني مي‌شود و به علت حساسيت در برابر فرونشست زمين، با بهره‌برداري بي‌رويه از ذخاير دچار آسيب مي‌شود.
رمضانی ابراز کرد: آبخوان دشت بوئین‌زهرا – قزوین از نوع آزاد بوده و وضعیت بهره‌برداری آن ممنوعه است. وسعت این آبخوان دو هزار و ۸۰۰ کیلومتر مربع برآورد شده است. آنالیز حاصل از نمونه‌برداری از چاه‌های آب نشان‌دهنده آن است که سنگ مخزن آبخوان در محدوده مورد مطالعه از نوع دولومیت و دولومیت آهکی است اما جنس رسوباتی که برروی سنگ مخزن قرار گرفته‌اند لایه‌های متناوبی از رس و سیلت هستند.
وی اذعان کرد: استخراج مايعات به ويژه آب مهم‌ترين علت فرونشيني سطح زمين است. استخراج مايع موجب كاهش فشار آن در مخزن زيرزميني می‌شود و مستقيما به افزايش تنش مؤثر يا فشار دانه به دانه و تراكم منجر مي‌شود. لايه‌هاي رسي ريزدانه بسيار تراكم پذيرند، اما تنظيم فشار تخلخل آن‌ها كند و وابسته به زمان و دائمي است.
معاون اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان قزوین بیان کرد: بنابراین برداشت بیش از تغذیه آبخوان باعث پایین رفتن سفره آب در این لایه‌های انحلال پذیر می‌شود که درنهایت منجر به تهی شدن حفره‌ها و غارها از آب و سرعت گرفتن فرسایش و فرونشست زمین و در نهایت ریزش سقف این فضاهای خالی و توسعه به سمت سطح و سرانجام موجب ایجاد فروچاله می‌شود.
این مسئول گفت: مطالعه موضوع فرونشست زمین در استان قزوین با تامین بودجه از طریق اداره‌کل مدیریت بحران استانداری، توجه به آمایش سرزمینی مطابق سند آمایش استان، کنترل و نظارت دقیق بر مصارف آب صنعتی و برداشت از چاه‌های آب کشاورزی از طریق نصب کنتورهای هوشمند و استفاده از روش اصلاح الگوی کشت و گسترش کشت‌های گلخانه‌ای از جمله پیشنهادات محیط زیست برای این موضوع است.
رمضانی در پایان اظهار کرد: جهت تغذيه آبخوان دشت بوئین‌زهرا-قزوین و کاهش شوری آبخوان مي‌توان از چاه‌های تغذیه مصنوعی و كانال‌هاي بتوني براي تغيير مسير آب شيرين به منطقه استفاده نمود و بهسازی یا حذف زه‌کش ایجاد شده توسط سازمان جهاد کشاورزی استان برای کاهش اثرات منفی هیدورلوژیکی آن در مورد فرونشست موثر است.