به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ سقز یکی از سوغاتی‌های دیار زاگرس‌نشینان است، معمولاً عطر و بویش در حوالی تاریکه‌بازار کرمانشاه و خیابان مدرس بیشتر به مشام می‌رسد و دوره‌گردها هنوز هم آن را با نام جاجگه‌کوردی جار می‌زنند و می‌فروشند.
نام درختی که سقز یا آدامس کوردی را از آن به‌دست می‌آورند «بنه»، «بِنِشت»، یا «ون»، است که نوعی پسته وحشی است و میوه آن در اصطلاح محلی ونوشک نام دارد.
این درختان در کوهپایه‌های زاگرس و در مناطقی همچون پاوه، جوانرود، ثلاث باباجانی، دالاهو، گیلانغرب بیشتر چشم‌نوازی می‌کنند و مردمان بومی منطقه هر سه سال یکبار با جمع آوری و فرآوری سنتی از این محصول خدادادی کسب روزی حلال می‌کنند.
با توجه به پیشینه طولانی این محصول و همچنین روش سخت برداشت آن، آئین سقزگیری به‌نام منطقه اورامانات در سال ۱۳۸۷ به‌عنوان میراث معنوی به ثبت ملی رسید.
خاستگاه سقز در منطقه اورامانات است
عزیز مصطفایی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: خاستگاه سقز (درخت ون یا بنه) در منطقه اورامانات است هرچند بنه در استان‌های لرستان، شیراز و برخی کشورها همچون عراق وجود دارد اما کسانی که سقز را برداشت می‌کنند مردمان منطقه اورامانات هستند.
این پژوهشگر و کارشناس ثبت میراث ناملموس اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه افزود: گرفتن شیره درخت ون یا بنه دانشی است که در منطقه اورامانات وجود داشته و تاریخچه برداشت سقز به این منطقه برمی‌گردد چرا که با توجه به طبیعت و توپوگرافی اورامانات یکی از شیوه‌های معیشت و پیشبرد زندگی در منطقه گرفتن شیره درخت ون است.
وی گفت: دو اصطلاح رایج در منطقه اورامانات برای برداشت سقز وجود دارد که اصطلاح جافی آن بنِشت‌کردن و اصطلاح اورامی آن «ویژِن» یا «ویژن که‌ردی» است؛ یکی از کارهای بسیار سازمان یافته که به صورت گروهی یا «گَل» انجام می‌شود را می‌توان در همین ساختار دید.
مصطفایی ادامه داد: تقسیم کارها به شدت در برداشت سقز مهم است چرا که یک کار بسیار سخت و طاقت‌فرساست که نیازمند همکاری گروهی است یعنی این کار را نمی‌توان به صورت تک‌نفری انجام داد مدت زمان لازم برای انجام این کار به کوه و میزان درختان موجود در آن بستگی دارد.
وی تصریح کرد: گاهاً سفرهایی که افراد برای برداشت سقز انجام می‌دهند از ۱۵ تا ۴۵ روز طول می‌کشد یعنی افراد به‌طور میانگین یک ماه را در کوه به سر می‌برند گروه‌ها با توجه به تعداد افراد و وسعت کوهی که درختان بنه در آن قرار گرفته‌اند سازماندهی و شروع به برداشت بنه می‌کنند، یکی از کارهای تخصصی در برداشت سقز بر عهده شخصی با عنوان «استادکار» است.
مصطفایی خاطرنشان کرد: کار بستن «کُچَلَه» را استادکار انجام می‌دهد؛ ابتدا یک زخم یا شکاف ایجاد می‌کند و گِل رُسی که زیر زخمی که به تنه درخت می‌زنند بسته می‌شود، گل رس و تشخیص نوع آن هم نیازمند مهارتی خاص است لذا متخصصان برداشت سقز می‌دانند از کجا گل بردارند.
این پژوهشگر گفت: «لَه‌له‌در» هم از دیگر افراد گروه برداشت سقز است، له‌له‌در کسی است که زخم‌ها را بر تنه درخت ایجاد می‌کند کار او بسیار تخصصی است این فرد باید رگ درخت را بشناسد و تشخیص دهد و جوری قسمت مربوطه را ببرد که درخت صدمه نبیند و برای سال‌های دیگر خشک نشود و در عین حال بیشترین شیره را از درخت بگیرد.
وی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از افراد مهم گروه به‌رد‌ه‌س یا وَردس نام دارد در واقع کسی است که کار حمل گِل را انجام می‌دهد و توپک‌ها یا چانه‌های گِل را به دست استادکار می‌دهد تا کُچله را ببندد، پس در مجموع کارهایی همچون حمل گل و ورزدادن و بار آوردن آن بر عهده وردست است؛ به فرد تدارکاتچی گروه نیز «کهرگیر» می‌گویند.
مصطفایی بیان کرد: «که‌‌ر» به معنای الاغ است و چون این فرد در کوه‌های صعب‌العبور و با الاغ مبادرت به حمل وسایل می‌کند این اصطلاح برای فرد تدارکاتچی در نظر گرفته شده است، کهرگیر وظایفی همچون درست کردن چایی و غذا برای اعضای گروه و نیز انجام هماهنگی‌های لازم را بر عهده دارد.
وی تصریح کرد: از آنجا که یکی از مراحل برداشت سقز چسباندن گِل به تنه درخت است نمی‌توان این کار را در فصل بارش انجام داد زیر آب باران نمی‌گذارد گلی بر روی تنه درخت باقی بماند بنابراین کار برداشت سقز با انتهای فصل بارش و تقریباً در اواسط تابستان شروع می‌شود و حدوداً تا اوایل و یا اواسط شهریور ادامه دارد.
مصطفایی بیان کرد: مدت زمان برداشت سقز به عواملی همچون میزان کوهستانی‌بودن منطقه، میزان بارش و تجربیات اعضای گروه بستگی دارد؛ اختلاف زمان کار گروه‌های مختلف با توجه به عواملی که گفته شد بین ۱۵ تا ۲۰ روز است برخی اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها در این خصوص نیز در مناطق اورامانات رایج شده است، مثلاً به‌نیشتیم شوریا، یعنی شخصی زحمت زیادی در کار خود کشیده که معادل زحمت گروه برداشت سقز است اما همچون بارانی که گل برداشت سقز را می‌شوید و با خود می‌برد زحمت او نیز در نهایت از بین می‌رود، گاهی باران‌های بی‌موقع رنج برداشت‌کنندگان را بر باد می‌دهد.
وی افزود: از آنجا که درختان ون در شیب‌های بسیار تندی قرار گرفته‌اند و برخی اوقات احشام و حیوانات از کنار آنها رد می‌شوند خاک آنها کنده می‌شود و ریشه‌هایشان نمایان می‌شود و درختان در معرض خطر قرار می‌گیرند، از آنجا که مردمان آن مناطق زندگی خود را از آن درختان تأمین می‌کنند زنان سنگریزه‌ها را جمع کرده و در پیراهن کردی خود حمل می‌کنند و پای درختان را با سنگ و خاک پر می‌کنند تا ریشه درختان را پوشش دهند و آنها را از خطرات احتمالی برهانند.
این پژوهشگر میراث فرهنگی استان کرمانشاه افزود: شاید در نگاه اول این کار خلاف محیط زیست به نظر برسد اما تجربیات مردمان بومی به گونه‌ای است که به شیوه سنتی و بومی درختان منطقه را حفاظت می‌کنند تا از بین نروند، بعضی روستاها نیز اقدام به کاشت این درختان کرده‌اند بنابراین در مناطق اورامانات که نمونه بارز آن را می‌توان در دره کلاشی جوانرود شاهد بود.
وی با بیان اینکه ارتباطی تنگاتنگ و دوطرفه بین انسان و طبیعت به وجود آمده است، گفت: یکی از اقدامات خوبی که منابع طبیعی برای حفظ درختان ون انجام داده این است که اجازه برداشت سقز را به صورت سالانه صادر نمی‌کند و این مجوز هر سه سال یکبار صادر می‌شود از این رو گروه‌های سقزچینی مناطق اورامانات در فصول برداشت سقز به استان‌هایی همچون لرستان، ایلام و یا کشور عراق می‌روند در واقع این سه سال استراحتی برای درختان و کوه‌ها است.
مصطفایی گفت: در واقع سقزچینان در اورامانات در طی استراحت کوه‌ها و درختان خود کوه‌های مناطق دیگر را برای برداشت سقز اجاره می‌کنند سنت برداشت شیره درخت ون به نام استان کرمانشاه در سال ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده است، سقزچینی در بسیاری مناطق اورامانات وجود دارد اما یک منطقه خیلی مهم از منابع اصلی سقزچینی در این مناطق هستند یکی از آنها دره‌‌ای به نام دره کلاشی که ابتدای آن از روستای سپیدبرگ شروع می‌شود و انتهای آن به کشور عراق می‌رسد.
وی یادآوری کرد: در واقع یکی از شغل‌های مردمان واقع در این دره سقزچینی است، در مجموع مردمان شهرستان‌های ثلاث باباجانی، پاوه و جوانرود در استان کرمانشاه و اورامانات استان کردستان بیش از مناطق دیگر مبادرت به برداشت سقز می‌کنند، البته برخی مناطق دیگر ایران هم این کار را انجام می‌دهند اما مسلماً به اندازه مردمان مناطق اورامانات با تبحر نیستند.
کوچله نام زخم‌هایی بر تن درخت
مصطفایی بیان کرد: برای برداشت سقز زخم‌هایی بر تن درخت ایجاد می‌شود که به آنها «کوچله» می‌گویند سپس از محل کوچله شیره درخت به درون کاسه گِلی که زیر کوچله و بر روی تنه درخت تعبیه می‌شود ریخته می‌شود، هنگامی که کاسه گلی پر شد، قسمت مالیدن شیره شروع می‌شود، کار برداشت شیره بهتر است قبل از رسیدن خورشید به وسط آسمان و در همان ابتدای صبح انجام گیرد زیرا این کار با انگشت سبابه صورت می‌گیرد و در ابتدای صبح به دلیل خنک‌تر بودن هوا کمتر به دست می‌چسبد.
وی گفت: قیمت کنونی این شیره در حدود کیلویی یک میلیون تومان است، برخی از کشورها مانند سوریه به منظور تولید پلیمر یا مصارف دیگر این شیره را به صورت خام خریداری می‌کنند، شیره ریخته شده درون کاسه گلی فرآوری، مالیده و به سقز تبدیل می‌شود، بسیاری این محصول را به صورت پیش فروش خریداری می‌کنند این پیش فروش ممکن است در بازار اورامانات صورت بگیرد و معامله شود.
وی افزود: کاش به جای صادرات سقز خام فواید این محصول را در کشور مورد تحقیق و بررسی قرار می‌دادیم و سپس آن را فراوری می‌کردیم شاید بتوان با فرآوری شیره این درخت درون کشور و تهیه مواد مختلف از آن در کارخانه‌هایی که به این منظور احداث می‌شوند به مبحث ایجاد اشتغال در کشور نیز کمک کرد.
مردم روستای زردویی برداشت اول سقز را نذر شاه شیراز می‌کنند
این پژوهشگر و استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: در گذشته این مواد را درون چاله‌هایی ریخته و آن را می‌پختند، شیره درخت ون هنگامی که پخته می‌شود سفید رنگ می‌شود پخت شیره همیشه با مراسمی جشن‌گونه در کنار آن همراه بوده است و معمولاً یک ریش سفید بر سر چاله پخت حاضر می‌شده؛ در میان مردم روستای زردویی نیز متداول است که برداشت اول را نذر شاه شیراز می‌کنند.
وی گفت: به نظر می‌رسد که شاه شیراز همان شاه‌چراغ است که برداشت و پخت اول این محصول همراه با سلام و صلوات نذر او می‌شود؛ این آداب و رسوم و نذرها امروزه بسیار کم‌رنگ شده و جز تعداد اندکی روستا بقیه چنین نذرهایی را انجام نمی‌دهند زیرا قیمت این محصول بسیار زیاد شده و بسیاری مبادرت به خرید آن به صورت خام می‌کنند بنابراین اجرای چنین مراسماتی دیگر محلی از اِعراب ندارد.
این دانش‌آموخته مردم‌شناسی گفت: پخت این شیره و فرآوری آن به محصول سقز در قدیم به صورت سنتی صورت می‌گرفته و بیشتر هم به بازارهای سنتی همچون تاریکه‌بازار کرمانشاه برای خرید و فروش برده می‌شد، البته در کنار مغازه‌داران، فروشندگان دوره‌گرد نیز اقدام به فروش سقز کُردی یا همان "جاج‌گه" کُردی می‌کردند.
مصطفایی خاطرنشان کرد: با توجه به نوع کار و تقسیم کار افراد گروه در برداشت شیره درخت و تهیه سقز و نیز طبیعت منطقه اورامانات می‌توان گفت که کار برداشت شیره درخت ون از قدمت بسیاری برخوردار است، در واقع ساختار این کار و وجود ضرب‌المثل‌هایی در این رابطه و نیز ریشه این شغل در میان مردمان اورامانات نشان از قدمت آن به گذشته‌های خیلی دور دارد.
وی افزود: مردمان این منطقه توانستند این دانش را به دست آورند و استفاده کنند شاید در گذشته این محصول استفاده تجاری نداشته است اما احتمالاً به عنوان یک ماده خوراکی از آن استفاده می‌شده است، در واقع زمانی درگذشته این محصول مصرف داخلی داشته است و هم اکنون مصرف خارجی آن باعث شده است تا شکل و شمایل دیگری به خود بگیرد.
بن‌بافی نیز در اورامانات به ثبت ملی رسیده است
مصطفایی گفت: ون یکی از درختان استراتژیک منطقه است که در ارتباط با آن موارد دیگری نیز ثبت شده است مثلاً بن‌بافی در اورامانات به ثبت ملی رسیده است، در این هنر دانه‌های ون را به صورت تسبیح و کالاهای تزئينی در می‌آورند در اینجا بحث بافتن دانه‌های ون مطرح است.
وی بیان کرد: در مناطق کُردنشین به دانه‌های نرسیده درخت ون، «ونوشک» گفته می‌شود و در مناطق اورامانات به آنها «قهزقهوان»می‌گویند، مردم بعضی مناطق همچون ترکیه این دانه‌ها را می‌پزند خُرد می‌کنند و یک قهوه بسیار خوشمزه از آن درست می‌کنند در مناطق اورامانات نیز یک دمنوش بسیار خوشمزه و پرخاصیت از این دانه‌ها درست می‌کنند.
مصطفایی خاطرنشان کرد: قهزقهوان یا ون، درختی بسیار مقدس است، دانه‌های رسیده ونوشک نیز در بازار به فروش می‌رسند، با تکنولوژی‌هایی به وجود آمده حتی هسته‌های این دانه نیز جدا و به فروش می‌رسند که هم اکنون می‌توان شاهد وجود این محصول در بازار بود در روزهای آینده فصل برداشت دانه‌های این درخت آغاز می‌شود، بنابراین تمام قسمت‌های این درخت از شیره گرفته تا دانه و برگ مفید هستند این درخت حتی در زمان پیری و بی‌ثمری برای گرم کردن محافل مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد و مردم به عنوان سوخت از آن استفاده می‌کنند.
به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ برداشت سقز در استان‌های ایلام، کردستان، فارس، کهکیلویه و بویر احمد، فارس و در استان ما از دیرباز رواج داشته و پیشینه‌ای طولانی دارد و از این محصول استفاده‌های غذایی، دارویی و بهداشتی می‌شود.