به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ در سومین سفر استانی دولت چهاردهم، رئیس‌جمهور به همراه هیاتی از وزرای اقتصادی و اجتماعی، در روزهای پنجشنبه ۲۰ و جمعه ۲۱ دی ۱۴۰۳ به استان سیستان‌وبلوچستان سفر کرد. همزمان با این سفر، وزیر نیرو پروژه آب و فاضلاب به ارزش ۸۵۰۰ میلیارد ریال را در منطقه سیستان به بهره‌برداری رساند.
یکی از مطالبات اصلی مردم استان در این سفر از رئیس‌جمهور، پیگیری حقابه ایران و بویژه آزاد شدن حقابه این استان از رودهای هیرمند و هریرود بود. عباس علی‌آبادی در این سفر پس از بازدید از پروژ‌ه‌های گسترش آبرسانی درباره حقابه ایران گفت: دولت و وزارت نیرو به صورت جدی پیگیر حقابه سیستان از کشور همسایه هستند و مذاکرات خوبی هم با مسؤولان افغانستان داشتیم که گزارش این مذاکرات به‌زودی خدمت مردم عزیز اعلام خواهد شد. درباره پیشینه این مطالبه باید مد نظر داشت که رودهای هیرمند و هریرود، به عنوان ۲ شریان حیاتی در منطقه شرق ایران و غرب افغانستان، از دیرباز نقش تعیین‌کننده‌ای در حیات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مناطق مرزی ۲ کشور ایفا کرده‌اند. این رودخانه‌ها نه‌تنها منبع اصلی تأمین آب برای کشاورزی، شرب و صنعت در مناطق خشک و نیمه‌خشک سیستان‌وبلوچستان هستند، بلکه به‌عنوان شریان‌های حیاتی، حیات جوامع محلی و اکوسیستم‌های وابسته به آنها را تضمین می‌کنند. با این حال، در سال‌های اخیر اختلافات بر سر تقسیم آب این رودخانه‌ها میان ایران و افغانستان به یکی از چالش‌های جدی ۲ کشور تبدیل شده است.
* سدها و بندهای متعدد افغانستان جریان آب به ایران را محدود کرده است
افغانستان با ساخت سدها و بندهای متعدد روی رودهای هیرمند و هریرود، جریان طبیعی آب را به سمت ایران محدود کرده است. این اقدامات که در برخی موارد بدون توجه به توافق‌های تاریخی و قوانین و حقوق بین‌الملل انجام شده، موجب کاهش شدید حقابه ایران شده است. بویژه پس از تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۱۴۰۰، این روند تشدید شده و ایران با بحران کم‌آبی بی‌سابقه‌ای در منطقه سیستان مواجه شده است. این وضعیت نه‌تنها زندگی ده‌هاهزار کشاورز و ساکنان محلی را تحت تأثیر قرار داده، بلکه تالاب بین‌المللی هامون را نیز با خطر خشکی کامل مواجه کرده است.
در این میان، ساخت سد پاشدان در هرات به وسیله طالبان و بهره‌برداری یکجانبه از رودخانه هریرود، نقض حقوق عرفی و توافق‌های تاریخی بین ۲ کشور محسوب می‌شود. این اقدامات نه‌تنها تأمین آب شرب و بهداشت میلیون‌ها نفر در ایران را تحت تأثیر قرار داده، بلکه آسیب‌های گسترده‌ای به محیط‌زیست پایین‌دست آن وارد کرده است. طالبان با استناد به کمبود بارندگی و نبود دستگاه‌های سنجش میزان آب، از تحویل حقابه ایران خودداری کرده و حتی ادعا می‌کند در برخی سال‌ها ایران بیش از میزان تعیین‌شده در معاهده ۱۳۵۱، آب دریافت کرده است. حال با توجه به اهمیت این موضوع، به بررسی ریشه‌های تاریخی اختلافات بر سر رودهای هیرمند و هریرود، توافق‌های بین‌المللی مرتبط با تقسیم آب، اقدامات افغانستان در سال‌های اخیر و پیامدهای آن بر محیط زیست و اقتصاد ایران می‌پردازیم. همچنین راهکارهای ممکن برای حل این بحران و تأمین حقابه ایران مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. این موضوع نه‌تنها از جنبه حقوقی و زیست‌محیطی حائز اهمیت است، بلکه به‌عنوان یک مساله امنیتی و اجتماعی نیز نیازمند توجه جدی است.
* هیرمندنشینان؛ تشنه حق خود از آب
فتح‌الله توسلی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با راه دانا با اشاره به سفر هیات دولت به استان سیستان‌وبلوچستان و موضوع حقابه هیرمند، اظهار داشت: موضوع آب‌های مرزی دارای پروتکل‌های بین‌المللی است که بر اساس آن کشورها با هم تعامل می‌کنند.
نماینده مردم بهار و کبودرآهنگ در مجلس با بیان اینکه بر اساس قانون حقابه، سهم هر ۲ کشور باید مشخص باشد تا 2 کشور آسیب نبینند، خاطرنشان کرد: در توافقات قبلی که با دولت افغانستان و والیان کنونی این کشور در موضوع حقابه هیرمند داشته‌ایم، ایران دارای حقوق مشخصی است اما افغان‌ها تاکنون حق و حقوق ایران را آنگونه که باید نپرداخته‌اند و سدهایی که آنجا بسته‌اند نیز خارج از توافقات بوده است.
توسلی در ادامه با اشاره به ادعای دولت افغانستان درباره کمبود آب، گفت: طالبان مدعی است آب کم است و نمی‌توانیم آن را به مرزهای ایران برسانیم ولی این ادعای‌شان تنها با حرف قابل قبول نیست و از سوی کارشناسان ایرانی رد شده است. دولت افغانستان باید شرایطی را فراهم آورد که این بررسی‌ها به صورت میدانی از طرف کارشناسان ما دنبال شود. توسلی در ادامه با انتقاد از رفتار طالبان تصریح کرد: متاسفانه رفتار طالبان در این زمینه درست نبوده است. امید داریم با پیگیری آقای رئیس‌جمهور و وزیر نیرو، دولت طالبان در این زمینه تغییر رویکرد داشته باشد. عضو کمیسیون اقتصادی مجلس در پایان عنوان کرد: امیدواریم دوستان ما در وزارت امور خارجه و بخش‌های حقوقی این موضوع را پیگیری کنند و مذاکرات با طالبان در سطوح مختلف سیاسی همچنان ادامه داشته باشد تا بتوانند حق و حقوق ایران را تضمین کنند.
* از کمال‌خان تا کج صمد؛ چه شد که آب به ایران نرسید؟
منصور یزدانی، کارشناس انرژی و آب نیز در این باره گفت: بحران آب جهان را فراگرفته و ایران نیز با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک از این موضوع مستثنی نیست. چالش تأمین آب برای ایران حیاتی است، چرا که زاویه تابش عمودی خورشید موجب افزایش تبخیر و کاهش منابع آب می‌شود. این مساله بویژه در حوضه آبریز هامون و رود هیرمند که شریان اصلی حیات در شرق کشور است، مشهود است.
یزدانی افزود: حقابه ایران از رود هیرمند بر اساس توافق‌های تاریخی تعیین شده است. در سال ۵۱، قراردادی بین ایران و افغانستان منعقد شد که بر اساس آن، ایران حق دریافت ۲۶ مترمکعب آب در ثانیه (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) را دارد. این توافق پس از معاهده پاریس در سال ۵۷ شکل گرفت، زمانی که هرات از ایران جدا شد. او تصریح کرد: در سال‌های اخیر، افغانستان با ساخت سدها و انحراف مسیر رود هیرمند، جریان آب به سمت ایران را به‌شدت کاهش داده است. برای مثال، در برخی سال‌ها تنها 4 میلیون مترمکعب آب به ایران تحویل داده شده، در حالی که حقابه ایران ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. ساخت سد پاشدان و سد کمال‌خان توسط افغانستان، موجب شده حتی سیلاب‌های فصلی نیز به ایران نرسد.
یزدانی همچنین تصریح کرد: کاهش جریان آب هیرمند به ایران پیامدهای گسترده‌ای از جمله خشکی تالاب هامون، تغییر اکوسیستم، کاهش حضور پرندگان مهاجر، افزایش بیکاری، فقر و مهاجرت معکوس را در پی داشته است. علاوه بر این، امنیت مرزهای شرقی کشور نیز به دلیل کاهش جمعیت در مناطق مرزی تحت تأثیر قرار گرفته است.
این کارشناس حوزه آب با اشاره به اقدامات دیپلماتیک ایران گفت: ایران در سال‌های اخیر از دیپلماسی آب برای حل این بحران استفاده کرده است. همکاری بین وزارت نیرو و وزارت امور خارجه منجر به بازدید کارشناسان ایرانی از حوضه آبریز هیرمند در افغانستان شد. این اقدامات موجب شد سال گذشته حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب به ایران تحویل داده شود، هرچند این میزان بسیار کمتر از حقابه تعیین‌شده است. ایران همچنین از ابزارهای حقوقی و بین‌المللی برای احقاق حق خود استفاده کرده اما تاکنون نتیجه ملموسی حاصل نشده است. یزدانی درباره نقش جامعه بین‌الملل در اینگونه موارد گفت: ایران نیازمند حمایت جامعه بین‌الملل برای احقاق حق خود است. طرح این موضوع در محافل بین‌المللی و استفاده از ابزارهای حقوقی می‌تواند به حل این بحران کمک کند. همچنین همکاری با کشورهای همسایه همچون پاکستان و تاجیکستان که با مشکلات مشابهی روبه‌رو هستند، می‌تواند فشار بیشتری بر افغانستان وارد کند.وی در پایان متذکر شد: بحران آب هیرمند نه‌تنها یک مساله زیست‌محیطی است، بلکه یک چالش امنیتی و اجتماعی برای ایران است. حل این بحران نیازمند اقدامات جدی دیپلماتیک و همکاری بین‌المللی و استفاده از ابزارهای حقوقی است. ایران باید با حفظ حقابه خود از خشکی کامل تالاب هامون و پیامدهای ناگوار آن جلوگیری کند. آب حیات است و از دست دادن آن به معنای از دست دادن زندگی و امنیت در شرق کشور است.
* مطالبه‌ای از جنس آب از سوی مردمی خاکی
به‌طور کلی، بحران آب هیرمند تنها یک مشکل زیست‌محیطی نیست، بلکه یک چالش چندبعدی است که امنیت، اقتصاد و حیات اجتماعی شرق ایران را تحت تأثیر قرار داده است. کاهش جریان آب هیرمند به دلیل اقدامات یکجانبه افغانستان منجر به خشکی تالاب هامون، تغییر اکوسیستم، افزایش بیکاری و مهاجرت معکوس شده است. این بحران نه‌تنها زندگی هزاران نفر از ساکنان منطقه سیستان‌وبلوچستان را تهدید می‌کند، بلکه امنیت مرزهای شرقی کشور را نیز به خطر انداخته است.
ایران در سال‌های اخیر از دیپلماسی برای حل این بحران استفاده کرده است اما تاکنون اقدامات افغانستان نشان داده که این کشور تمایلی به رعایت حقوق تاریخی ایران ندارد. در چنین شرایطی، ایران نیازمند استفاده از ابزارهای حقوقی بین‌المللی و همکاری با کشورهای همسایه است تا فشار بیشتری بر افغانستان وارد کند. در این راستا، جامعه بین‌الملل نیز باید به این موضوع توجه کند، چرا که بحران آب هیرمند تنها یک مساله محلی نیست، بلکه می‌تواند به یک چالش منطقه‌ای و حتی جهانی تبدیل شود. در نهایت، حل این بحران نیازمند عزم ملی، دیپلماسی فعال و همکاری بین‌المللی است. آب، حیات است و از دست دادن آن به معنای از دست دادن زندگی، امنیت و آینده شرق ایران است. این موضوع امروز به عنوان مطالبه‌ای عمومی از سوی مردم سیستان‌وبلوچستان از رئیس‌جمهور مطرح شده است و دولت چهاردهم باید با حفظ حقابه خود، از خشکی کامل تالاب هامون جلوگیری کند و آینده‌ای پایدار برای مردم این منطقه رقم بزند.