به گزارش خبرنگار اقتصادی شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ اصطلاح هارتلند (Heart Land) یا قلب زمین، ابداع هارفورد مکیندر، انگلیسی (۱۹۴۷-۱۸۶۱)، به‌عنوان نظریه‌ای در برابر دیدگاه آلفرد ماهان، آمریکایی (۱۹۱۴-۱۸۴۰)، مطرح شد. آلفرد ماهان معتقد بود که برای تسلط یک کشور بر جهان، داشتن قدرت دریایی و تسلط بر دریاها الزامی است. اما مکیندر بر این باور بود که در کوشش برای به‌دست آوردن قدرت جهانی، پیروزی با کسانی است که بر خشکی‌های زمین تسلط دارند.هارتلند نه تنها در آن زمان بلکه تا سال‌ها بعد، افکار اقتصاددانان، جغرافی‌دانان و سیاست‌مداران را به خود معطوف کرد و بحث و انتقاد آنان را برانگیخت.
در دهه‌های اخیر، برخی از جغرافی‌دانان دوباره نظریه مکیندر را با تغییراتی مطرح کرده‌اند و کوشیده‌اند آن را با وضع سیاسی کنونی جهان تطبیق دهند.
منطقه آسیای جنوب غربی به‌عنوان واسط بین سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار دارد و ایران در این منطقه ژئوپلیتیکی واقع شده است. این موقعیت باعث می‌شود که هر گونه واقعه یا روابط سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی در این قاره‌ها بر ایران تأثیر بگذارد.
سر هالفورد مکیندر (۱۸۶۱-۱۹۴۷)، بنیانگذار ژئوپلیتیک سنتی، نظریه هارتلند را مطرح کرد که قاره‌های اروپا، آسیا و آفریقا را به‌عنوان جزیره جهانی معرفی می‌کرد. وی معتقد بود کلید جزیره جهانی، ناحیه محور هارتلند است که از رودخانه ولگا تا ارتفاعات هیمالیا، ایران و مغولستان را در بر می‌گیرد.
ایران در نظریه هارتلند به دو بخش تقسیم می‌شود: از ارتفاعات البرز به سمت شمال، شامل استان‌های گیلان، مازندران و گلستان، جزء هارتلند است. بقیه مساحت ایران جزء هلال داخلی است که به‌عنوان کمربند هارتلند، بهترین موقعیت ارتباطی و استراتژیک را برای تهدید و دفاع از هارتلند به ایران می‌دهد.
اهمیت ژئوپلیتیکی ایران در دو جنگ جهانی و همچنین منابع اقتصادی خلیج فارس و تسلط بر تنگه استراتژیک هرمز، موقعیت برتر جغرافیایی ایران را نشان می‌دهد. اسپایکمن نیز در نظریه ریملند، ایران را در قلمرو ریملند قرار می‌دهد که محل رقابت قدرت‌های دریایی و زمینی است.
حوزه‌های ژئوپلیتیکی مجاور ایران شامل قفقاز، خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند، فلات ایران و آسیای مرکزی است.
توپوگرافی ایران نقش مهمی در تدوین استراتژی‌های نظامی و سیاسی دارد و موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، این کشور را در بالاترین فهرست جهانی مناطق مهم ژئوپلیتیکی قرار داده است.
ایران در جنوب غرب آسیا و بر روی فلات ایران واقع شده است، موقعیتی که این کشور را به مرکز یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های ارتباطی جهان تبدیل کرده است. این موقعیت ژئوپلیتیکی، ایران را به پلی میان اروپا، خاور دور، آسیای مرکزی و ماورا قفقاز تبدیل کرده است.
موقعیت ریاضی ایران در منطقه معتدل کره زمین قرار دارد. با اینکه از اقیانوس‌ها و دریاهای بزرگ فاصله دارد، اما در شمال و جنوب به دریا منتهی می‌شود. همجواری ایران با دو پهنه آبی خزر و خلیج فارس، علاوه بر سهولت ارتباط دریایی و مسئله صادرات و واردات، به ایران موقعیت ژئوپلیتیکی خاصی بخشیده است.
حوزه‌های ژئوپلیتیکی مجاور ایران:
حوزه قفقاز و آناتولی: شامل ایران، ارمنستان، گرجستان و روسیه.
حوزه ژئوپلیتیکی خلیج فارس: شامل ایران، عراق، کویت، عربستان، امارات متحده عربی، قطر، بحرین و عمان.
حوزه ژئوپلیتیکی دریای عمان و اقیانوس هند: شامل ایران, پاکستان، هند، عمان و امارات متحده عربی.
حوزه ژئوپلیتیکی فلات ایران: شامل ایران، پاکستان و افغانستان.
حوزه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی: شامل ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان (ایران همانند پلی این کشورها را به جهان خارج مرتبط می‌کند).
این موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، نقش حیاتی آن را در ایجاد ارتباطات بین‌المللی و تأثیرگذاری در فرآیندهای سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای و جهانی برجسته می‌کند.
پیمان اوراسیا، نخستین تجربه تجارت آزاد ایران است که با حذف ۸۷ درصد تعرفه‌ها، فرصتی جدید برای رقابت بازرگانان ایجاد می‌کند. چهار سال پیش، ایران با اتحادیه اوراسیا وارد مذاکره شد و پس از امضای قرارداد تجارت ترجیحی، تعرفه‌ها کاهش یافت یا به صفر رسید.
توافقنامه تجارت آزاد
در دی ۱۴۰۲، توافقنامه تجارت آزاد میان اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران در سنت پترزبورگ روسیه امضا شد. این توافقنامه به کاهش یا رفع موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای و حمایت از تعاملات اقتصادی و تجاری می‌پردازد و پیش‌بینی می‌شود با امضای سند نهایی، ۸۷ درصد کد تعرفه کالاهای تجاری ایران و اتحادیه اوراسیا به صفر برسد.
مراحل تصویب موافقت‌نامه و کاهش قیمت و هزینه حمل‌ونقل
این موافقت‌نامه در مجالس کشورهای بلاروس، روسیه و قرقیزستان تصویب شده است، اما ارمنستان و قزاقستان و همچنین جمهوری اسلامی ایران باید مراحل قانونی تصویب را طی کنند. نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز اخیراً این موافقت‌نامه را تصویب کرده‌اند.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک پیمان اقتصادی است که کشورهای شمال منطقه اوراسیا در شرق اروپا عضو آن هستند. این اتحادیه در سال ۲۰۱۴ با هدف توسعه بازار مشترک و دستیابی به تجارت آزاد، ایجاد فضای واحد اقتصادی، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و ترویج رقابت سالم در بازار مشترک تأسیس شد.
همکاری‌های بین‌المللی
در ابتدای فصل پاییز، مجمع سالیانه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ارمنستان برگزار شد. محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور، در این نشست از آمادگی ایران برای حضور فعال خبر داد و به ظرفیت‌های داخلی مانند ۸۰ میلیارد دلار ظرفیت بالقوه تجارت، منابع سرشار نفت و گاز، مزیت ترانزیتی و توانمندی‌های فنی مهندسی و نیروی انسانی اشاره کرد.
راه‌گذر بین‌المللی شمال- جنوب و فرصت‌های تجارت آزاد
وی راه‌گذر بین‌المللی شمال- جنوب را یکی از مهم‌ترین زمینه‌های همکاری میان ایران و اعضای اتحادیه اوراسیا دانست و تأکید کرد که ایران آمادگی دارد به کشورهای عضو اتحادیه برای ایجاد مراکز لجستیک تجاری در پس‌کرانه بنادر شمالی و جنوبی تسهیلات ویژه فراهم کند.
محمدعلی دهقان دهنوی، رئیس سازمان توسعه تجارت، از دو نیم برابر شدن تجارت ایران با اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا پس از امضای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی خبر داد. وی اظهار کرد که ایران اکنون وارد مذاکره برای امضای توافق تجارت آزاد با این کشورها شده است.
دهقان دهنوی امضای موافقت‌نامه تجارت آزاد را نخستین تجربه ایران در این زمینه دانست و اظهار کرد که فرصت تجارت آزاد، میدان عمل جدیدی برای تجارت خارجی ایران ایجاد می‌کند که می‌تواند واردات را کاهش دهد و فرصت‌های جدید صادراتی ایجاد کند، در نتیجه رفاه عمومی بهبود خواهد یافت.
دستاوردهای توافق
به گفته معاون وزیر صمت، کاهش هزینه‌ها، استفاده بهینه از منابع و ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری مشترک میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه، از دیگر دستاوردهای این توافق هستند. وی تأکید کرد که عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، گام اول است و باید به پیوستن به WTO بیاندیشیم.
وی تقویت زیرساخت‌ها و لجستیک برای افزایش اندازه تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه را ضروری دانست و یادآور شد که اگر ایران فقط ۱۰ درصد از تجارت این کشورها را به سمت خود بیاورد، می‌تواند به ۹۰ میلیارد دلار دست یابد. ایران می‌تواند از مسیر ترانزیتی ترکمنستان برای صدور کالا به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا از جمله قزاقستان، قرقیزستان و روسیه بهره بگیرد.
صادرات یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار کالا و کاهش واردات
آمارهای رسمی نشان می‌دهند که میزان صادرات ایران به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ۹ ماه گذشته، نسبت به مدت مشابه سال گذشته، حدود ۲۱ درصد از نظر ارزش و ۲۲ درصد از لحاظ وزنی افزایش داشته است.
میزان واردات ایران از اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ۹ ماه گذشته، نسبت به مدت مشابه سال گذشته، حدود ۲۰ درصد از نظر ارزش و ۴۵ درصد از نظر وزنی کاهش یافته است.
مهدی خورسند، کارشناس مسائل اوراسیا، در گفت‌وگو با راه دانا، تأکید کرد که جغرافیای ایران با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ویژه، می‌تواند زمینه منافع اقتصادی کشور را فراهم کند. ایران در محل اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب قرار دارد و کوتاه‌ترین و امن‌ترین مسیر دسترسی به آب‌های آزاد را فراهم می‌کند.
خورسند با اشاره به نفوذ فرهنگی ایران در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز شمالی، اظهار داشت که این ویژگی می‌تواند مزیت‌های ژئوپلیتیکی ایران را تقویت کند.
اهمیت ایجاد کریدورهای ترانزیتی
وی تأکید کرد که ایران به‌عنوان مسیری امن و اقتصادی برای تجار عبوری، می‌تواند انحصار کریدورهای ترانزیتی را در اختیار بگیرد. با این حال، بسیاری از این مزیت‌ها هنوز بالفعل نشده‌اند.
خورسند بیان کرد که دولت‌های گذشته از تکمیل کریدورهای ترانزیتی داخلی غفلت کرده‌اند. تکمیل خط آهن رشت-آستارا به دلیل نبود بودجه و مشکلات دیگر به تأخیر افتاده است.
خورسند توضیح داد که عبور هر تن بار از مسیرهای ترانزیتی داخلی می‌تواند درآمد گمرکی و مالیاتی قابل توجهی نصیب کشور کند و به توسعه مشاغل جانبی و خدماتی منجر شود.
مشکلات موجود در قوانین مالیاتی و گمرکی
خورسند از تعدد قوانین گمرکی و مالیاتی در مرزهای هوایی، زمینی و دریایی کشور انتقاد کرد و تأکید کرد که این تعدد نهادهای قانون‌گذار به بخش ترانزیتی آسیب جدی وارد می‌کند.
راهکارهای تأمین مالی بین‌المللی
وی اظهار داشت که برای رفع موانع گسترش ترانزیت با اوراسیا، باید از شیوه‌های تأمین مالی بین‌المللی استفاده کنیم. جذب سرمایه‌های خرد چینی‌ها برای تکمیل پروژه‌های ترانزیتی یکی از راهکارهای مطرح است.
خورسند بیان کرد که وابستگی اقتصادی، امنیتی و استراتژیک همسایگان به جغرافیای ایران می‌تواند تنهایی استراتژیک ایران در نظام بین‌الملل را از بین ببرد و هزینه تحریم‌های اقتصادی را کاهش دهد. دولت باید تلاش بیشتری برای جذب سرمایه‌های خارجی و بهره‌برداری از مزیت‌های ژئوپلیتیکی ایران انجام دهد.
اوراسیا با جمعیتی بیش از ۱۶۰ میلیون نفر و نیازهای گسترده وارداتی، بازار بسیار بزرگی را برای تجارت آزاد فراهم می‌کند. اجرای توافقنامه تجارت آزاد اوراسیا، گامی مهم برای افزایش تجارت با بخش بزرگی از جهان خواهد بود.
حجم تجارت اتحادیه اوراسیا و رشد صادرات ایران به اوراسیا
در سال‌های اخیر، بازرگانان ایرانی با افزایش صادرات محصولات غیرنفتی به کشورهای اوراسیا، سهم خود در این بازارها را به طور قابل توجهی افزایش داده‌اند. صادرات ایران به این منطقه شامل محصولات کشاورزی مانند میوه، خشکبار، خرما و کشمش، میله‌های آهنی و فولاد، برخی محصولات پتروشیمی، فرآورده‌های نفتی و معدن بوده است. واردات ایران از کشورهای اوراسیا نیز شامل ماشین‌آلات، غلات، لوازم خانگی و مواد اولیه صنعتی می‌شود.
حجم تجارت کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا حدود هزار میلیارد دلار است. ایران می‌تواند از این ظرفیت بزرگ استفاده کند، اما برای افزایش روابط تجاری با این کشورها، نیاز به هم‌پیوستگی حلقه‌های تولید، تجارت و لجستیک داریم.
اهمیت برنامه‌ریزی برای ورود به بازار
برای بهره‌برداری از فرصت‌های تجارت آزاد، باید با برنامه‌ریزی وارد این بازارها شویم. بدون برنامه‌ریزی مناسب و صرفاً با مباحث تعرفه‌ای و عضویت در تجارت آزاد، نمی‌توانیم سهم خود را در این بازارها افزایش دهیم.