به گزارش خبرنگار اقتصادی شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ بیش از یک دهه از آغاز طرح جهانی «کمربند و جاده چین» (BRI) میگذرد، اما هنوز نام ایران در فهرست بازیگران اصلی این پروژه عظیم دیده نمیشود. کشوری با موقعیت ژئوپولیتیکی بینظیر، که میتوانست به عنوان شاهراه ارتباط شرق آسیا و اروپا عمل کند، اما به دلیل تأخیر، ناهماهنگی و ضعف در سیاستگذاری، از این فرصت تاریخی عقب مانده است. اکنون، با اظهارنظر جدید رئیسجمهور درباره امکان اتصال به این شبکه از طریق پاکستان و کریدور جنوب شرقی، نگاهها دوباره به سیستان و بلوچستان معطوف شده است. آیا این مسیر میتواند جبرانگر سالها تأخیر و تجربههای ناکام در سرخس، بندرعباس و راهآهن شمال-جنوب باشد؟ یا مانند آنها، تنها به یک شعار تبدیل خواهد شد؟ خبرنگار اقتصادی شبکه اطلاعرسانی راه دانا در این گزارش تحلیلی و گسترده، به بررسی این فرصت تاریخی و چالشهای پیش روی ایران میپردازد.
جاده ابریشم نوین؛ یک طرح صد میلیارد دلاری بدون ایران
طرح «کمربند و جاده» چین (Belt and Road Initiative – BRI)، یکی از بزرگترین پروژههای زیرساختی قرن بیست و یکم است که با سرمایهگذاری صدها میلیارد دلاری، مسیرهای زمینی و دریایی را از شرق آسیا تا اروپا، آفریقا و خاورمیانه گسترش داده است. این شبکه شامل شش کریدور اصلی است که مهمترین آنها کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) است — مسیری که از استان سینکیانگ چین آغاز شده و به بندر گوادر در جنوب پاکستان ختم میشود.
ایران با موقعیت میانجیگری خود بین آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپا، بهظاهر کاندیدای ایدهآلی برای عضویت در این شبکه است. اما در عمل، ایران تنها به عنوان یک بازیگر حاشیهای دیده شده و در بسیاری از مسیرهای اصلی، جای خود را به کشورهایی مانند آذربایجان، قزاقستان و حتی امارات داده است.
تجربههای ناکام در مسیرهای شمال شرقی
در دهه گذشته، تمرکز اصلی سیاستگذاران ایرانی بر اتصال به جاده ابریشم از طریق مسیرهای شمال شرقی بود. این شامل پروژههایی مانند:
- اتصال راهآهن ایران به ترکمنستان و قزاقستان
- راهآهن خواف-هرات برای دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی
- توسعه بندر چابهار به عنوان رقیب بندر گوادر
- راهآهن شمال-جنوب به عنوان یک شاهراه ترانزیتی
اما این پروژهها با چالشهایی مواجه شدند:
- کمبود سرمایهگذاری داخلی و خارجی
- بوروکراسی و تأخیر در تصمیمگیری
- ناهماهنگی بین نهادهای دولتی
- ضعف در دیپلماسی اقتصادی
نتیجه؟ شکست در بهرهمندی از فرصتها و جایگزینی ایران توسط کشورهای همسایه در مسیرهای ترانزیتی.
چشم به جنوب شرق: سیستان و بلوچستان، دروازه امیدواری
اکنون، توجه دوباره به جنوب شرق کشور و استان سیستان و بلوچستان معطوف شده است. دلیل این تغییر نگاه، همسایگی با پاکستان و توسعه کریدور CPEC است. این مسیر، از نظر بسیاری از کارشناسان، بالاترین پتانسیل برای اتصال ایران به جاده ابریشم را دارد.
دلایل امیدوارکننده:
- نزدیکی به بندر گوادر (پایانه جنوبی CPEC)
- دسترسی به آبهای آزاد اقیانوس هند
- امکان ایجاد پیوند مستقیم زمینی و دریایی با چین
- توسعه اخیر بنادر خشک مشهد و یزد
- ایجاد مناطق آزاد و زیرساختهای ریلی جدید در جنوب شرق
همچنین، حمایت پاکستان در جنگ ۱۲ روزه و روابط نزدیک اخیر، زمینه را برای گسترش همکاریهای اقتصادی فراهم کرده است.
سیگنالهای جدی از سطح عالی حکومت
نشانههایی از جدیت دولت در این زمینه مشهود است:
- سفر اخیر دستیار ویژه رئیسجمهور به بنادر خشک مشهد و یزد
- حضور وی در سیستان و بلوچستان
- اظهارات دکتر پزشکیان رئیسجمهور: «از طریق پاکستان میتوان به جاده ابریشم نوین متصل شد»
این سخنان، نشاندهنده حمایت سطح عالی دولت و تمایل به پیگیری این مسیر است.
چالشهای بزرگی در راه است
با وجود امیدهای تازه، مسیر اتصال از طریق پاکستان با موانع جدی روبرو است:
۱. عدم عضویت رسمی ایران در BRI
- برخلاف کشورهایی مانند پاکستان، روسیه و قزاقستان، ایران هنوز به صورت رسمی به پروژه BRI پیوسته نیست.
- این یعنی دسترسی محدود به سرمایهگذاری، فناوری و حمایتهای چین.
۲. ضعف زیرساخت در شرق کشور
- بخشهایی از شبکه ریلی و جادهای سیستان و بلوچستان فرسوده و نیاز به نوسازی گسترده دارند.
- سرمایهگذاری داخلی در این منطقه همچنان کم است.
۳. رقابت شدید با مسیرهای جایگزین
- کشورهایی مانند ترکیه، آذربایجان، عراق و حتی امارات، مسیرهای موازی برای انتقال کالا از چین به اروپا ارائه دادهاند.
- این مسیرها اغلب کمهزینهتر و پایدارتر از مسیر ایرانی هستند.
۴. نگرانیهای امنیتی و اجتماعی
- سیستان و بلوچستان با چالشهای امنیتی، اقتصادی و اجتماعی زیادی روبرو است.
- عدم ثبات این منطقه، سرمایهگذاری خارجی را تهدید میکند.
راهکار: از شعار به عمل
برای موفقیت در این مسیر، ایران نیازمند یک استراتژی منسجم و عملیاتی است:
✅ ۱. عضویت رسمی در BRI
- امضای تفاهمنامه و ورود به چارچوب رسمی پروژه
- جذب سرمایهگذاری چینی و دسترسی به فناوری
✅ ۲. توسعه فوری زیرساختهای جنوب شرق
- نوسازی خطوط ریلی زاهدان-چابهار
- بهبود جادههای ارتباطی
- توسعه بندر چابهار و اتصال آن به شبکه ریلی
✅ ۳. همکاری سهجانبه ایران-پاکستان-چین
- ایجاد مکانیسم مشترک برای مدیریت پروژه
- تأسیس منطقه ویژه اقتصادی مشترک در مرز
✅ ۴. مشارکت بخش خصوصی و نهادهای منطقهای
- جذب سرمایه بخش خصوصی داخلی و خارجی
- تقویت نقش استانها در برنامهریزی و اجرا
✅ ۵. فرهنگسازی و توسعه منطقه
- توجه به توسعه اجتماعی و اقتصادی سیستان و بلوچستان
- جلوگیری از تبعیض منطقهای و ایجاد اشتغال
فرصت تاریخی، اما فقط برای کسانی که آماده باشند
- ایران موقعیت ژئوپولیتیکی بینظیری دارد، اما موقعیت تنها کافی نیست.
- تجربههای قبلی در سرخس، چابهار و شمال-جنوب، درسهای تلخی داشتهاند.
- مسیر جنوب شرقی شانس واقعی است، اما فقط در صورتی موفق خواهد بود که:
- سیاستگذاریها منسجم و بلندمدت باشند،
- زیرساختها فوراً توسعه یابند،
- و دولت از شعار به اقدام منتقل شود.
آینده ایران در تجارت جهانی؛ یا در مسیر، یا از مسیر
به گزارش راه دانا؛ اگر ایران نتواند از این فرصت استفاده کند، نه تنها از مزایای اقتصادی BRI محروم میماند، بلکه به تدریج از نقش میانجیگری خود در تجارت جهانی نیز عزل خواهد شد.
اما اگر این بار جدی عمل کند، میتواند:
- جنوب شرق کشور را از حاشیه توسعه خارج کند،
- درآمدهای ترانزیتی میلیاردی داشته باشد،
- و جایگاه خود را در شاهراه تجارت جهانی بازیابد.