به گزارش شبکه اطلاع رسانی دانا، قدیمی ترین مراسم عزاداری و منحصر به فرد آذری ها مراسم شاخسی-واخسی می باشد، ریشه لغوی شاخسی-واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آنرا مخفف و تحریف شده ی شاه حسین-وای حسین می دانند.
مراسم شاخسی از آن نظر منحصر به فرد است که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی شود. البته مراسم هیئت و سینه زنی در آذربایجان نیز همانند سایر شهرهای ایران و دنیا انجام می شود.
می توان گفت زمانی که تمامی شهرهای شیعه دنیا ،در خاموشی و سکوت شب فرو می روند، صدای شاخسی-واخسی در آذربایجان و به خصوص اردبیل بلند می شود.
افسانه های بسیاری در باب شاخسی-واخسی گفته شده است.یکی از این افسانه ها به شرح زیر است:
"گویند پیرمردی که از عزاداران دسته جات شاخسی-واخسی بوده در بیابانی نزدیک شهر تبریز به سه زن سیاه پوش بر می خورد وقتی این سه زن را در بیابان مشاهده می کند آنها را سوار بر اتومبیل خود کرده و از ایشان سؤال می کند در این مکان دورافتاده چه می کنید و از چه زمان اینجا منتظر هستید؟
زنان می گویند صدها سال است که منتظر در این محل هستیم!
پیرمرد که فکر می کند قصد شوخی دارند و بی اعتنا به مسأله می شود،
پیرمرد پس از سوار کردن سه زن در اتومبیلش، از رانندگی عاجز می شود.
زنان را پیاده می کند و اتومبیل روشن می شود، بعد از سوار کردن دوباره،اتومبیل دوباره خاموش می شود،این کار چندین مرتبه صورت می پذیرد که آخر پیرمرد صلاح در این می بیند که عذر خواسته و به تنهایی عازم تبریز شود،
به هنگام جدا شدن ،دوباره از سیاه پوشان می پرسد که شما کیستید و از کی در این محل منتظر هستید؟
زنان می گویند ما هرکدام بلایی هستیم که به امر الهی قصد فرود در این شهر داریم، صد ها سال است که این گونه در آخرین لحظات چیزی مانع حرکت ما به سوی شهر می شود!
سپس می گوید ، آن صدا!
منظور از صدا، همان صدای شاخسی-واخسی می باشد! "
از این افسانه عامیانه که از اجدادمان سینه به سینه نقل شده و اینک به ما رسیده است، می توان به اهمیت و قدمت شاخسی-واخسی در آذربایجان پی برد.
در طول تاریخ همواره به بهانه های مختلف سعی در تعطیلی این مراسم داشته اند،حتی در زمان پهلوی دستور تعطیلی این مراسم بر عزاداران صادر شد.
بسیاری از نوحه های مشهور شعرای بزرگ آذربایجان ورد زبان نوحه سرایان شاخسی می باشد که از مشهورترین آنها می توان به اشعار دیلریش اردبیلی،صراف تبریزی،یحیوی اردبیلی،مکانی زنجانی اشاره کرد.
مراسم شاخسی تقریباً درهمه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود، در این نوع عزاداری جمعی از مردان از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را طی می‌کنند و یکی از اعضای هیات با استفاده از بلندگوهای سیار اشعار مذهبی، مداحی‌ها و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می دهند؛ حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.
در برخی دستجات، از طبل های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه ها استفاده می شود و در برخی از دستجات، از چوب های بزرگی در دست استفاده می‌شود و با حرکت دادن سریع آن شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان اعلام می دارند.
مراسم شاه حسین گویان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه ها، از شهرت بالایی در بین مردم برخوردار است.
این مراسم، در شب های دهه ی اول محرم به اوج خود می رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می یابد، بر طبل کوبیدن و چنین حرکت های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می رسد.
یکی از مهمترین نوحه های ذکر شده در هیات ها، شعر زیبای استاد دیلریش اردبیلی است که چنین سرود:
"حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار
بتول و مرتضی پیغمبر آغلار
الم آغلار،شه آغلار،لشکر آغلار
سو آغلار،قاتیل آغلار،خنجر آغلار"
و یا این سروده استاد یحیوی اردبیلی بیشتر به گوش می رسد:
"صحرای کربلاده طوفاندئ یا محمد(ص)
گؤنده ر کفن حؤسین (ع)ـه،عؤریان دئ یا محمد(ص)"
و یا این شعر صراف تبریزی
"بو گئجه بیعت پوزولدو آشینالر گئتدیلر
قویدولار پیغمبر-اوغلون،بی وفا لر گئتدیلر"