چرا ابن عربی از بحث برانگیزترین صوفیان جهان اسلام است؟
ابن عربی یکی از جنجالی ترین و بحث برانگیزترین شخصیت های تاریخ تصوف است، به طوری که بیش از دویست و پنجاه تن از علمای مسلمان به نقد او پرداخته اند.
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ ابن عربی یکی از جنجالی ترین و بحث برانگیزترین شخصیت های تاریخ تصوف است، به طوری که بیش از دویست و پنجاه تن از علمای مسلمان به نقد او پرداخته اند.
در واقع، دیدگاه های جنجالی او در موضوعات مختلف، از نظریه وحدت وجود گرفته تا دفاع از فرعون و تجویز بت پرستی، باعث شده تا او به عنوان یکی از پرچالش ترین صوفیان جهان اسلام شناخته شود. همچنین، نظرات او درباره انکار خلود جهنمیان در آتش و تقدیس ابلیس، موجی از انتقادات را در میان علما و اندیشمندان اسلامی برانگیخته است.
در این مقاله، به بررسی دلایل این انتقادات می پردازیم و نگاهی به مهم ترین دیدگاه های او و نقدهایی که بر آن ها وارد شده است، خواهیم داشت.
زندگی و آثار ابن عربی
تولد و تحصیلات اولیه
محیی الدین ابوعبدالله محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله حاتم طائی در هفدهم رمضان سال ۵۶۰ هجری در شهر مرسیه اندلس چشم به جهان گشود. او از خاندانی اصیل و سرشناس در علم و زهد بود و جد اعلایش حاتم طایی، بخشنده معروف عرب بود.
در هشت سالگی همراه خانواده به اشبیلیه، پایتخت اندلس، نقل مکان کرد و تا سی سال در آنجا به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت. او در این دوران، قرآن را با قرائت های هفتگانه آموخت و به فراگیری حدیث، فقه و سایر علوم زمان خود مشغول شد.
اساتید و شاگردان
ابن عربی از محضر استادان سرشناسی بهره برد که تعداد آنها به هفتاد نفر می رسید. برخی از مهمترین اساتید او عبارتند از:
ابوبکر محمد بن خلف لخمی در علم قرائت
ابوالقاسم عبدالرحمن غالب شراط در قرائت
قاضی ابوبکر محمد بن احمد بن حمزه در قرائات هفتگانه
از میان شاگردان برجسته او می توان به صدرالدین قونوی اشاره کرد که بعدها به شارح اصلی آثار استادش تبدیل شد.
مهمترین تألیفات
ابن عربی یکی از پرکارترین مؤلفان تاریخ اسلام است. در پژوهشی، صحت انتساب ۷۰۰ اثر به او تأیید شده است. مهمترین آثار او عبارتند از:
فصوص الحکم: این کتاب از عمیق ترین آثار ابن عربی است که در آن فلسفه وحدت وجود را به کامل ترین وجه تقریر کرده است. بیش از صد شرح بر این کتاب نوشته شده است.
الفتوحات المکیه: این اثر شامل ۵۶۰ باب است که هر باب آن خود یک کتاب مستقل محسوب می شود. او این کتاب را در دو نسخه تألیف کرد؛ نسخه اول در مکه و نسخه دوم در دمشق که به "نسخه قونیه" معروف است.
سرانجام، این عارف بزرگ در شب جمعه ۲۸ ربیع الثانی سال ۶۳۸ هجری در دمشق درگذشت و در قریه صالحیه، در دامنه کوه قاسیون به خاک سپرده شد.
دیدگاه های جنجالی ابن عربی
نظریه های جنجالی ابن عربی در طول تاریخ اسلام همواره محل بحث و مناقشه بوده است. بنابراین، در این بخش به بررسی سه دیدگاه اصلی و چالش برانگیز او می پردازیم.
نظریه وحدت وجود
وحدت وجود، محوری ترین نظریه عرفانی ابن عربی است که بر اساس آن، تنها یک وجود حقیقی در هستی موجود است و آن خداست. او معتقد بود که بقیه موجودات صرفاً مظهر و مجلای این وجود حقیقی هستند و وجودشان تخیلی و اعتباری است. این نظریه پس از ابن عربی به آموزه اصلی تصوف تبدیل شد و واکنش های متفاوتی را در میان علما برانگیخت. یکی از معروف ترین عبارت او در این زمینه:
«عارف کامل کسی است که هر معبودی را ـ در هر صورتی ـ جلوه حق ببیند که حق در آن صورت خاص، عبادت می شود. از این روست که همه آن ها را «اله» نامیده اند با این که آن معبود، گاه سنگ است و گاه درخت، گاه حیوان است و گاه انسان، و گاه ستاره است و گاه فرشته»
دیدگاه درباره فرعون
یکی از جنجالی ترین دیدگاه های ابن عربی، نظر او درباره فرعون است. او در کتاب فصوص الحکم ادعا می کند که فرعون قبل از مرگ ایمان آورد و خداوند او را پاک و مطهر قبض روح کرد. همچنین در فتوحات مکیه مدعی شده که عبارت "أنا ربکم الأعلی" که از زبان فرعون نقل شده، در واقع کلام خداوند است که بر زبان فرعون جاری شده. این تفسیر با انتقادات شدید علما مواجه شده و آنها با استناد به آیات قرآن، این دیدگاه را رد کرده اند.
نظر درباره ابلیس
دیدگاه ابن عربی درباره ابلیس نیز از موارد بحث برانگیز است. او معتقد بوده است که ابلیس مظهر اسم مضل الهی است و برای رسیدن به کمال باید نقش اضلال را به نهایت برساند. در نگاه او، ابلیس صیادی است که دام در راه نهاده و مردم ناآگاه را اسیر خود می کند. با این حال، او قدرت ابلیس را محدود می داند و معتقد است که بر بندگان مؤمن و درستکار خداوند تسلطی ندارد. این دیدگاه ها باعث شده تا برخی علما او را به انحراف از مسیر صحیح اسلام متهم کنند.
نقدهای علمای اهل سنت
نقدهای علمای اهل سنت بر ابن عربی، طیف گسترده ای از انتقادات عقیدتی و فقهی را شامل می شود. دغش بن شبیب عاجمی در کتاب خود با عنوان "إبن عربی عقیدته و موقف علماء المسلمین منه من القرن السادس الی القرن الثالث عشر"، نام بیش از 250 نفر از علمای مسلمان را آورده که به نقد تفکرات و نظرات ابن عربی پرداخته یا به سوزاندن آثار او حکم کرده اند.
نقد عقیدتی
ابن خلدون در فتوایی که ضمیمه کتاب شفاء السائل است، به صراحت گفته که نصوص و فتوحات مکیه ابن عربی هر جا یافت شود سوختنی است، زیرا مطالبش مظنون به کفر و الحاد است. برهان الدین بقایی نیز کتابی در رد ابن عربی با عنوان "تنبه الغبی الی تکفیر ابن عربی" نگاشته است.
مهمترین نقدهای عقیدتی علمای اهل سنت بر ابن عربی عبارتند از:
اعتقاد به وحدت وجود و یکی دانستن خالق و مخلوق
تجویز عبادت بت ها و اعتقاد به حقانیت همه ادیان
دیدگاه های جنجالی درباره فرعون و ابلیس
نقد فقهی
علاءالدوله سمنانی، از اکابر عرفا و مشایخ صوفیه، با وجود احترام به مقام ابن عربی، عقیده وحدت وجود او را نپذیرفته و آن را سخنی ناروا دانسته است.
سید حیدر آملی نیز که خود از صوفیان و عارفان وحدت وجودی و از پیروان ابن عربی محسوب می شود و کتاب "نص النصوص" را در شرح فصوص الحکم نوشته، با وجود تجلیل از وی، عقیده او درباره ولایت و خاتم الولایه را نادرست و ناروا تشخیص داده است.
شیخ احمد سرهندی، جدی ترین مخالف ابن عربی در میان اهل تصوف، با وجود احترام به او و استفاده از عباراتی چون "حضرت" و "شیخ اکبر"، آرای مخالف شریعت وی را خطا دانسته و برای سالکان زیانبار توصیف کرده است. او خطاهای ابن عربی را خطای کشفی می خواند و همچون خطای اجتهادی، از طعن و ملامت به دور می داند.
نقدهای علمای شیعه
ابن عربی افزون بر مواردی که با عقائد عموم مسلمین در تعارض است، نظراتی دارد که در تعارض مستقیم با اعتقادات و اندیشه های بنیادین شیعه است. به عنوان نمونه ابن عربی قائل به عصمت عمربن خطاب بوده، مقامات خیالی برای خلفای اهل سنت قائل شده و حتی عبدالله بن عمر را بر امیرالمومنین علیه السلام برتری داده، عصمت اهل بیت علیهم السلام را انکار نموده، فضائل ایشان را نفی کرده، و با عبارات تندی، شیعیان را متهم به غلو در حق اهل بیت علیهم السلام نموده است و موارد بسیار دیگری که در این مقال نمی گنجد. از همین رو علمای شیعه نیز انتقادات فراوانی بر ابن عربی وارد کرده اند.
برای مطالعه بیشتر درباره انتقادات وارده بر ابن عربی بر روی این لینک کلیک کنید.
تأثیر ابن عربی بر تصوف اسلامی
پس از محیی الدین، اصول عرفان او همواره محل تأمل و موضوع سخن متفکران و عرفان پژوهان بزرگ قرار گرفته است. در این میان، تأثیر او بر تصوف اسلامی چنان عمیق بود که باعث شکل گیری مکتبی مستقل شد.
مکتب ابن عربی
اصطلاح «مکتب ابن عربی» که ساخته متفکران غربی است، به این واقعیت اشاره دارد که بسیاری از صوفیان مسلمان، او را رسماً به عنوان شیخ اکبر پذیرفتند. با این حال، او هرگز مذهب یا طریقه خاصی تأسیس نکرد و هیچ یک از فرقه های صوفیان نکوشیدند تا او را میراث انحصاری خود قلمداد کنند.
کتاب فصوص الحکم در جهان اسلام از جمله کتاب های پرنفوذ و در عرفان اسلامی بسیار مهم و مؤثر است که همواره مورد توجه موافقان و مخالفان عرفان قرار گرفته است.
شارحان آثار
صدرالدین قونوی، شاگرد بزرگ ابن عربی، نقش مهمی در اشاعه و ترویج عرفان نظری استاد خود داشت. او در تربیت شاگردان موفق تر از شیخ بود و مبانی استاد خود را در آثار متعدد خویش محققانه تقریر نمود.
از مهم ترین شارحان آثار ابن عربی می توان به این افراد اشاره کرد:
محقق جندی، از شاگردان موفق قونوی، که شرح او بر فصوص، اولین شرح به معنای واقعی و حقیقی است
داود قیصری که مقدمه او بر فصوص الحکم به عنوان یکی از منابع اصیل، همواره مرجع محققان بوده است
بر اساس نوشته سیدجلال الدین آشتیانی، بر فصوص الحکم بالغ بر ۱۱۲ شرح به عربی و فارسی و ترکی نوشته شده که در کتابخانه های کشور اسلامی ترکیه نگهداری می شود.
تأثیر ابن عربی در ایران نیز چشمگیر بود. برخی معتقدند که عرفان او بیش از هر جایی در حکمت و ادب ایران مورد توجه قرار گرفته است.
در نهایت می توان گفت که بی تردید، محی الدین ابن عربی شخصیتی تأثیرگذار در تاریخ تصوف اسلامی است. برخی دیدگاه های او همچون نظریاتش درباره وحدت وجود، فرعون و ابلیس و... موجی از واکنش ها را در جهان اسلام برانگیخته که تا امروز ادامه دارد.
آثار او، به ویژه فصوص الحکم و فتوحات مکیه، همچنان منبع الهام بسیاری از عارفان و صوفیان است. همچنین، شرح های متعددی که بر آثار او نوشته شده، نشان دهنده اهمیت و جایگاه والای اندیشه های اوست.و می توان گفت که ابن عربی، صرف نظر از درستی یا نادرستی دیدگاه هایش، نقشی بی بدیل در شکل گیری و تکامل عرفان اسلامی ایفا کرده است.
ارسال دیدگاه