گزارشی از قناتهای گم شده کرمان ؛

کرمان زادگاه قنات

• شنبه ۲۴ بهمن ۱۳۹۴ ۱۰:۲۶
• کد خبر : 647132

• اخبار
• سایر رسانه ها

نخستین قومی که در ایران به ساختن قنات دست زدند کرمانی ها بودند، قنات زندگی، تاریخ و فرهنگ ماست محو قناتها تنها از بین رفتن و نابود شدن یک شیوه استحصال آب و با یک نوع بهره برداری از منابع آب نیست بلکه محو یک فرهنگ است.

[

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از ” مهندسان ایران ” ؛ تحقیقات و بررسی های بعمل آمده درخصوص پییشینه استفاده از قنات توسط انسان به وضوح آشکار می سازد که این طریقه آبیاری برای اولین بار توسط مردمی که در محدوده جغرافیایی ایران زندگی می کرده اند ابداع گردیده است قنات یک اختراع ایرانی است که کاملا با وضعیت اقلیمی و طبیعی ایران هماهنگ است.

, شبکه اطلاع رسانی راه دانا, ” مهندسان ایران ” , ,

نخستین قومی که در ایران به ساختن قنات دست زدند کرمانی ها بودند، سیدمنصورسیدسجادی در کتاب خود تحت عنوان “قنات یا کاریز” ذکر کرده است « از شهرهای مهم قنات در ایران کرمان است که بنا به گفته ابن فقیه همدانی زادگاه قنات است بهرحال قناتهای کرمان بسیار طولانی هستند» . ژنرال سرپرسی سایکس در سفرنامه خود می نویسد « پس از قطب الدین زوجه وی ترکان خاتون زمام امور را بدست گرفت و نگارنده در اکثر نقاط کرمان قناتهایی را که بنام او خوانده می شود مشاهده کرده است. »

,

تعداد قناتهایی که از شهر کرمان و حومه آن عبور می کرده به ۷۰ رشته می رسیده که اکثر آنها از دامنه های کوه جوپار، ماهان و حسین آباد و تعدادی هم از دشت گلومک سرچشمه می گرفته است. اکثر قناتها پایاب داشته اند احداث پایاب عمومی برای دسترسی پیشه وران ، کسبه و دیگر مردمان برای رفع نیازهای روزمره خویش از قبیل برداشت آب آشامیدنی ، تجدید وضو ، آب کشی لباس و نیازهایی از قبیل آرمیدن در خنکای فضای پایاب در کنار آب از جمله کارهای خیر بانیان بوده است.

,

قنوات عملاً از یک سطح تقریبا مشخص آب را با یک شیب ملایم به سطح زمین می رسانند و نمی توانند باعث افت سطح آب زیرزمینی شوند بنا بر این سفره آب زیرزمینی همواره در یک حالت پایدار باقی می ماند اما در مورد چاهها محدودیتی وجود ندارد با استفاده از قدرت موتور و پمپ می توانند از اعماق پایین تر آب را به سطح زمین برسانند و عملا از ذخیره حجم مخزن آب نیز استفاده می کنند وقتی تعداد چاهها زیاد می گردد با برداشت از ذخیره باعث پایین رفتن سطح آب می شوند با پایین رفتن سطح ایستایی قنوات به تدریج خشک می شوند و چاههای نیمه عمیق نیز عمیق می شوند و این مقدمه مسایل و مشکلات بعدی از جمله کم آب شدن چاههای عمیق ، نامناسب شدن کیفیت آب ، نشست زمین و مسایل متعدد دیگر می باشد.

,

تا قبل از سال ۱۳۳۰ رژیم بهره برداری از آبهای زیرزمینی عمدتا مربوط به قنوات و چاههای نیمه عمیق بوده است پس از آن حفر چاههای عمیق در دشت کرمان شروع شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ تعداد چاهها به رقم ۲۰۰ حلقه رسید از سال ۱۳۴۳ اولین آثار افت آب در دشت کرمان مشاهده شد با توجه به محاسبات انجام شده از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۸۳ بمدت چهل سال ۳۰ متر سطح آب پایین تر رفته است که باعث نابودی اکثر قناتها شده است امروز کلیه چاههای نیمه عمیق نیز از بین رفته اند.

,

در زمان محاصره کرمان توسط آقامحمد خان قاجار یعنی اوایل قرن سیزدهم صدها رشته قنات در کرمان وجود داشته است که به دستور خواجه تاجدار بسیاری از این قنوات به منظور تحریم محاصره شدگان در حصار کرمان کور شدند و این سرآغاز نابودی قنوات بوده است.

,

درآمار برداری سال ۱۳۴۹ تعداد ۹ رشته قنات ثبت گردیده است در سال ۱۳۶۱ تعداد ۳۰ رشته قنات در دشت کرمان آماربرداری شده است تا قبل از ۱۳۳۰ هیچگونه چاه عمیقی در دشت کرمان وجود نداشته و اولین چاه عمیق توسط سرکار آقا ابراهیمی درحوض دق حفر گردید براساس گزارش ۱۳۶۳ آب منطقه ای میزان افت آب از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۳ به میزان ۵/۶ متر و از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۳ میزان افت ۱۳/۱۶ متر بوده است پایین رفتن سطح در چهل سال گذشته عوارض زیادی داشته که یکی از آنها نابودی قنوات بوده است و اندک اندک چاهها نیز خشک خواهند شد که نمونه آن در حوض دق مشاهده می شود کیفیت اب چنان نامناسب خواهد شد که کشاورزان قادر به استفاده از آن نخواهند بود در نواحی اختیار آباد بتدریج این پدیده بروز کرده و در آینده نیز تشدید خواهد شد و به نقاط دیگر سرایت خواهد نمود و چه خوش است یاد قناتهای دشت کرمان که بیشتر آنها وارد شهر می شده اند و مهمترین آنها بشرح زیر است.

,

قناتهای گم شده کرمان:

,

۱- قنات اکبرآباد در ابتدای جاده زرند روبروی بسیج در سال ۱۳۴۱ خشک شده است مادر چاه این قنات حوالی سیلوی جاده ماهان زیر دستجرد محلی به نام پایاب ماهانی قرار داشته است و از آنجا به طرف شهر جریان داشته در امتداد خیابان سرباز وارد میدان مشتاق می شده و در اینجا یک پایاب داشته است سپس چهارراه ناصریه و خیابانهای ابوحامد و سده را طی کرده به طرف اراضی اکبرآباد ابتدای جاده زنگی آباد در حرکت بوده و در محل فعلی شهرک ولایت ظاهر می شده است ، از آنجا بصورت روباز حدود ۲ کیلومتر بالاتر اراضی اکبرآباد هرندی را آبیاری می نموده و آبدهی آن بین ۳۵ تا ۵۰لیتر در ثانیه بوده است.

,

۲-قنات مستوره در ابتدای جاده زنگی آباد جنب شرکت پسته در سال ۱۳۳۸ خشک شده است مادر چاه آن روبروی سیلوی جاده ماهان بوده و از انجا بطرف شهر جریان داشته و ازداخل اراضی فریزن به طرف میدان فابریک و از انجا بطرف باغ ملی در حرکت بوده است و سپس از ورزشگاه سلیمی کیا وارد خیابان خورشید شده و در این محل پایاب داشته است و در ابتدای جاده زنگی اباد ظاهر می شده است و با دبی ۲۵ تا ۳۰ لیتر در ثانیه اراضی مستوره را آبیاری می نموده است.

,

۳-قنات حسن آباد که در خیابان اقبال جنب فروشگاه بسیج قرارداشته در سال ۱۳۳۷ خشک شده است مادرچاه آن در لنگر ماهان قرار داشته و در امتداد خیابان شهاب، پارک نشاط و خیابان فردوسی وارد منزل آقای هرندی می شده و پایاب مهم آن اینجا بوده و از آنجا در جایی بنام قلیان چی حسن آباد خیابان اقبال ظاهر می شده و بصورت روباز اراضی حسن آباد، خیابان کمربندی روبروی شهرک باهنر را با دبی ۳۰ تا ۴۰ لیتر در ثانیه مشروب می کرده است.

,

۴-قنات مویدی در محل پمپ بنزین میدان خواجو و ابتدای بلوار ۲۲ بهمن قرار داشته در سال ۱۳۴۵ خشک شده است مادر چاه آن ۵ کیلومتر قبل از ماهان بوده و پس از عبور ازخیابان سرباز در نزدیکی پمپ بنزین فابریک ظاهر می شده و بصورت روباز از خیابان میرزا رضا وارد بازار شده و در نزدیکی قدمگاه پایاب داشته و از طریق خیابان شریعتی وارد خیابان صمصام شده و به یخبندان مویدی می رسیده است و از آنجا اراضی استانداری فعلی و آب منطقه ای را آبیاری می نموده آبدهی آن بین ۴۰ تا ۵۰ لیتر در ثانیه بوده است. باستانی پاریزی در کتاب مجموعه آثار گنجعلیخان می نویسد “آب موید قناتی است بسیار قدیمی و به عقیده من متعلق به مویدالدین ریحان از اتابکان و امیران معروف عصر سلجوقیان بوده است.” بر اساس آرشیو شفاهی موجود در سازمان اسناد وکتابخانه ملی ایران مدیریت منطقه کرمان به علت اینکه خانه هایی در مسیر این قنات ساخته شده بود پوشش آن بتدریج برداشته شد و مردم باغچه های خود را مشروب می کردند سالها بود که دیگر آب به زمینهای مویدی نمی رسید تا اینکه آقای زند استاندار وقت قسمتی از مسیر آن را بصورت جوی سیمانی درآورد و آب قنات در مسیر کمتر هدر رفت .

,

۵-قنات بداغ آباد در ابتدای جاده کرمان کوهپایه در سال ۱۳۳۸ خشک شده است مادر چاه آن در دستجرد ماهان بوده و از خیابان سرباز و چهارراه بهار وارد خیابان زریسف می شده و در جلو بیمارستان نوریه پایاب داشته و پس از گذر از خیابان مدیریت در ابتدای جاده کوهپایه مزارع آنجا را مشروب می کرده این قنات با آبدهی ۳۰ لیتر در ثانیه ۴ متر از سطح زمین پائین تر بوده است.

,

۶- قنات فتح آباد در ابتدای پمپ بنزین کمربندی زرند در سال ۱۳۴۰ خشک شده مادر چاه آن نزدیک ماهان بوده در پشت کشتارگاه در امتداد اراضی فریزن و خیابان سرباز وارد خیابان طالقانی شده و پایاب بزرگ آن در این محل بوده و سپس از طریق میدان مشتاق، خیابان ایرانشهر و فیروز آباد در مجاورت پمپ بنزین کمربندی ظاهر می شده و در مسیر اراضی فتح آباد ابتدای جاده قدیم زرند بصورت روباز حرکت می کرده و با دبی ۲۰ تا ۲۵ لیتر در ثانیه اراضی این منطقه را آبیاری می کرده است.

,

۷-قنات سلسبیل در سال ۱۳۶۷ خشک شده و مادر چاه آن در یک کیلومتری ماهان در محل بنام کاروانسرای امین زاده قرار داشته و از طریق دانشگاه کرمان با گذر از سلسبیل در غرب میدان خواجو ظاهر می شده و در سلسبیل پایاب داشته است این قنات اراضی میدان خواجو، بلوار ۲۲ بهمن و خیابان سرباز را با دبی۳۵ لیتر در ثانیه آبیاری می کرده است.

,

۸-قنات سرآسیاب که هنوز هم جاری است و قبل از آن به باغ بیرم آباد و باغ خان می رسیده و پس از گذر از مسیر جنگل قائم اراضی سیدی را آبیاری می کرده یک استخر بزرگ مصنوعی در دهانه تنگه برابر تخت دریا قلی بیگ وجود داشته است که دریاچه خوانده می شده و بقایای سنگ های دهانه آن و بخشی از دیوار هنوز هم کم و بیش هست این دریاچه را پر می کرده اند و برای کشت زمینهای باغ خان استفاده می نموده اند بعد از آنکه سرآسیاب به پادگان تبدیل شد دیگر آبی از این قنات به پائین نرسید.

,

۹-قنات شهرآباد توسط گنجعلی خان حفر شد مادر چاه آن بین لنگر و قناتغستان بوده است دکتر باستانی پاریزی می نویسد “تازه او قنات کهنه ای را آباد کرده است ابراهیم خان ظهیر الدوله که ۲۲ سال حاکم کرمان بوده تنها توانست قنات سلسبیل را ظاهر کند” قنات شهرآباد در محل مجموعه گنجعلیخان ظاهر شده و پایاب بزرگی داشته و آب کاروانسراهای بازار را تامین می نموده بعلاوه وارد حمام گنجعلیخان و آب انبار علیمردان خان نیز می شده است و در وقف نامه گنجعلیخان آمده است که قنات شهرآباد را خودش احداث کرده و چون در محل مرکز شهر قرار داشته به شهرآباد مشهور شده است.

,

۱۰-قنات بیگلربیگی مادرچاه آب در دشت ماهان بوده و از محل فرمانداری، آموزش و پرورش و خیابان معلم می گذشته و چندین پایاب مخصوص رختشویی و برداشت آب بصورت جداگانه داشته است.

,

 

,

۱۱-قنات های علی آباد مبارکه و علی آباد ثانی مادر چاه آنها در دشت گلومک قرار داشته و در مجاورت هم از پارک نشاط عبور کرده و پس از عبور از خیابان فردوسی در انتهای خبابان جهاد مظهر می شده است پایاب های مخصوص پشم شویی در این قنات ها قرار داشته است.

,

۱۲- قنات بهجرد که مادر چاه آب در دشت جوپار انتهای دانشگاه آزاد قرار داشته و در محل میدان آزادی مظهر می شده و زمینهای غرب این محدوده را مشروب می کرده است.

,

۱۳- قنات طهماسب آباد بیشترین پایاب را داشته و از منازل زیادی عبور می کرده و در خیابان ۲۰ متری دانشجو مظهر می شده و اراضی منطقه را ابیاری می کرده است.

,

۱۴-قنات های شوروئیه،  تروته، حافظ آباد، الله آباد، بیرک آباد، تکریت آباد، سرگدارو، نوش آباد و هوشنگ آباد هر یک پس از عبور از داخل شهر در مزارع حومه شهر از قبیل زریسف، حسین آباد، اختیارآباد، طاهرآباد و غیره مظهر و به مصرف کشاورزی می رسیده اند.

,

در فاصله سالهای ۱۳۲۰ تا اواسط دهه ۴۰ عده ایی در کرمان به توزیع و فروش آب بوسیله تانکرهایی که روی گاری های چوبی قرار می گرفت و با نیروی اسب، قاطر یا الاغ حمل می شد مبادرت می کردند آنها پیوسته فریاد می زدند آب چشمه، آب مویدی و … و مردم آب را از آنها می خریدند در این زمان افرادی هم بودند که آب را در مشک توزیع می کردند و در بازار و مکانهای شلوغ آب می فروختند و به اینها سقا می گفتند سقاها در ایام محرم و صفر پول نمی گرفتند و آب را برای مجالس روضه خوانی می بردند بعدها ماشین های تانکر شهرداری آب را از قنات حسین آباد به شهر حمل می کردند هنوز هم افرادی چون حاج محمود حسینی معروف به حاج محمود نجار که گاری می ساخت و حاج حسین هاشمی مشهور به حسین هدایت که چارپایان را تامین میکرد و سید محمود کار آموز، محمود ایرانمنش و شاهپور نشاط که کار توزیع و فروش اب را انجام می دادند در خاطره بسیار کسانی باقی است.

,

و تو می اندیشی که انگار بسیاری از مسئولان فراموش کرده اند که هر بنای تاریخی نشان از تمدن و‌ آداب و رسوم مردمان هر دیار است که می توان از آن به عنوان شناسنامه تمدن مردم آن خطه یاد کرد خشک و مسدود شدن قناتهای قدیمی کرمان که آبهای داخل شهر را به خارج منتقل می کرده اند از دلایل بالا آمدن آبهای زیرزمینی در قسمتی از شهر کرمان است که از آن باید به عنوان یک فاجعه یاد کرد قنات زندگی، تاریخ و فرهنگ ماست محو قناتها تنها از بین رفتن و نابود شدن یک شیوه استحصال آب و با یک نوع بهره برداری از منابع آب نیست بلکه محو یک فرهنگ است باید نسبت به تهیه نقشه جامع قناتها اقدام شود و یک سازمان واحد برای نگهداری، احیا و مدیریت قناتها بوجود آید. شورای عالی قنات که مقدمات تشکیل آن فراهم شده است گزیده ترین سازمان در این راستا می باشد.

,

واقعیت این است که قنوات نابود شده تحت هیچ شرایطی امکان برگشت به حیات اجتماعی را ندارند نابودی قناتها پایان یک جریان نیست بلکه آغازی است بر پدیده های دیگر. اگر دیروز نگرانی، خشکیدن قناتی بود فردا نگرانی این است که حتی در اعماق بالای ۳۰۰ متر نیز نمی توان آبی را یافت تا باغی را آبیاری کنند و اگر یافت شود کیفیت آن چنان نامطلوب است که هیچ گیاهی تحمل آن را ندارد شورای عالی قنات بهترین گزینه برای نجات قناتهاست تا دیر نشده باید اقدام شود…

,

 

,

منابع:

,

• گزارشات آبیاری دشت کرمان مطالعات منابع آب کرمان، ۱۳۷۶-۱۳۴۹٫
• گزارش آماری قنوات کرمان مطالعات منابع آب کرمان، ۱۳۷۶-۱۳۴۹٫
• طرح جامع توسعه منابع اب و خاک منطقه کرمان مهندسین مشاور ستیران، ۱۳۵۷٫
• محمود دانشور، از قلعه دختر تادقیانوس، کرمان، چاپ دوم، ۱۳۸۱٫
• محمد ابراهیم باستانی پاریزی، مجموعه آثار گنجعلیخان، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۲٫
• سید محمدعلی گلاب زاده، مجموعه مقالات اولین سمینار کرمان شناسی، کرمان، چاپ اول، ۱۳۶۲٫
• سرپرسی سایکس، تاریخ ایران، چاپ دوم، ۱۳۶۳٫
• بابک علی محمدی افشار، پیشینه آب کرمان به روایت اسناد، مرکز کرمان شناسی، بهار، ۱۳۸۴٫
• خانجانی محمد جواد، کاریز یا قنات و لزوم احیای آن، مجله کشاورز سال ۳ شماره ۲۹، اردیبهشت، ۱۳۶۱٫
• آرشیوشفاهی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی مدیریت منطقه کرمان.
• تحقیقات میدانی.
• اینترنت.

,

گزارشات آبیاری دشت کرمان مطالعات منابع آب کرمان، ۱۳۷۶-۱۳۴۹٫

,

گزارش آماری قنوات کرمان مطالعات منابع آب کرمان، ۱۳۷۶-۱۳۴۹٫

,

طرح جامع توسعه منابع اب و خاک منطقه کرمان مهندسین مشاور ستیران، ۱۳۵۷٫

,

محمود دانشور، از قلعه دختر تادقیانوس، کرمان، چاپ دوم، ۱۳۸۱٫

,

محمد ابراهیم باستانی پاریزی، مجموعه آثار گنجعلیخان، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۲٫

,

سید محمدعلی گلاب زاده، مجموعه مقالات اولین سمینار کرمان شناسی، کرمان، چاپ اول، ۱۳۶۲٫

,

سرپرسی سایکس، تاریخ ایران، چاپ دوم، ۱۳۶۳٫

,

بابک علی محمدی افشار، پیشینه آب کرمان به روایت اسناد، مرکز کرمان شناسی، بهار، ۱۳۸۴٫

,

خانجانی محمد جواد، کاریز یا قنات و لزوم احیای آن، مجله کشاورز سال ۳ شماره ۲۹، اردیبهشت، ۱۳۶۱٫

,

آرشیوشفاهی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی مدیریت منطقه کرمان.

,

تحقیقات میدانی.

,

اینترنت.

,

گرد آورنده :محمد برشان

,

انتهای پیام/

,

 

]

• برچسب ها
• #
• #
• #