توصیه عملی و سیره قرآنی امام صادق علیه السلام؛ رازهای انس با قرآن

امام صادق(علیه السلام) علاوه بر سیره عملی خود که به تلاوت قرآن مجید در شبانه‌روز اهمیت می‌داد، به دیگران نیز سفارش می‌کرد که از این کتاب آسمانی غفلت نورزند.

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ اهل بیت گرامی پیامبر اعظم که به فرموده ایشان در حدیث شریف ثقلین عدل و همسنگ قرآن معرفی شده اند، در عمل به قرآن نیز از دیگران پیشی گرفته و صورت تجسم یافته آیات الهی هستند.
پیشوای ششم شیعیان، امام صادق علیه السلام در کار و تلاش، عفو و گذشت، صبر و شکیبایی و.. نمونه ای از قرآن مجسم بود.

بر تلاوت قرآن به تدبر در آن نیز می پرداختند و الگو و اسوه مومنان نیز بودند و انس با قرآن را بزرگترین مایه نجات و رستگاری انسان ها دانسته و همگان را به این امر فرا می خواندند.

و ضمن توصیه دیگران به انس به قرآن خود نیز با قرآن انس ویژه ای داشتند. تا آنجا که در ظاهر و باطن همواره با قرآن بودند و در طول عمرشان قرآن را نصب العین خویش قرار دادند.

در این نوشتار سعی برآن شده است تا چهره قرآنی امام صادق (ع) را در رعایت آداب ظاهری و باطنی قرآن در سخنان امام (ع) را مطرح گردانیم تا سیره عملی امام (ع) را در مورد چگونگی تلاوت قرآن و فهم و عمل به آن مورد بررسی قرار گیرد.

توصیه عملی و سیره قرآنی امام صادق علیه السلام

مرجع بی بدیل تفسیر آیات الهی

ایشان که به تعبیر آیه هفتم از سوره آل عمران از راسخان در علم به شمار می روند، در عظمت کتاب الهی سخن گفته و بارها در کلام خویش به قرآن استدلال می فرمود.

در نامه هایی که امام صادق به شخصیتهای گوناگون نوشته اند، آیات قرآن مانند ستاره ای می درخشد. آن حضرت به عنوان مرجع بی بدیل تفسیر آیات الهی به تربیت شاگردان پرداختند، شخصیتهایی مانند:
أبوعبداللّه جابر بن یزید جعفی، أبان بن تغلب بن رباح بکری کوفی، ثابت بن دینار أبوحمزة ثمالی أزدی کوفی، أبوجارود زیاد بن منذر همدانی کوفی، أبوالحسن زید بن علی بن حسین بن ابیطالب(ع)، از شاگردان قرآن پژوه آن حضرت به شمار می روند.

روایات در زمینه علوم قرآنی

از امام صادق علیه السلام روایات فروانی در زمینه علوم قرآنی (تاریخ قرآن، شأن نزول و اسباب النزول، مجمل و مبین قرآن، قصص قرآن، قرائات مختلف، امثال قرآن، ناسخ و منسوخ قرآن، عام و خاص قرآن، مطلق و مقید قرآن، محکم و متشابه، فواتح سور، غرایب قرآن(مفردات قرآن)، فضایل قرآن، تناسب و ارتباط آیات) نقل شده است.
امام صادق(علیه السلام) علاوه بر سیره عملی خود که به تلاوت قرآن مجید در شبانه‌روز اهمیت می‌داد، به دیگران نیز سفارش می‌کرد که از این کتاب آسمانی غفلت نورزند. امام با بیان عظمت قرآن، دیگران را در شب و روز و پیش از خواب و همچنین در فرصت‌های پیش‌آمده، به تلاوت کتاب خدا دعوت می‌کرد. موارد زیر نشانگر این تشویق‌هاست.

۱. روزی پنجاه آیه قرآن بخوانید

حریز از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «القرآن عهد الله الی خلقه فقد ینبغی للمرء المسلم أن ینظر فی عهده و أن یقرأ منه فی کل یوم خمسین آیة؛ قرآن برنامه‌ای است الهی پس بسیار شایسته است که هر فرد مسلمان در عهدنامه الهی‌اش به دقت نظر افکند و هر روز دست کم پنجاه آیه را با تدبیر تلاوت کند».

۲. درجات بهشت به تعداد آیات قرآن

مفضل بن عمر از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «علیکم بتلاوة القرآن فان درجات الجنة علی عدد آیات القرآن، فإذا کان یوم القیامة قیل لقارئ القرآن اقرأ و ارقأ فکلّما قرأ آیة یرقی درجة؛ بر شما باد به تلاوت قرآن! زیرا که درجات بهشت با عدد آیات مساوی است. روز قیامت به قاری قرآن گفته می‌شود که: بخوان و بالا برو. و او هر آیه که می‌خواند، یک درجه بالا می‌رود».

۳. پیش از خواب قرآن بخوانید

امام صادق(علیه السلام) به فضیل بن یسار فرمود: «ما یمنع التاجر منکم المشغول فی سوقه اذا رجع إلی منزله أن لا ینام حتی یقرأ سورة من القرآن فتکتب له مکان کل آیة یقرؤها عشر حسنات و یمحی عنه عشر سیئات؛ چه مانعی دارد که یک تاجر در بازار که سرگرم داد و ستد است، وقتی به خانه آمد، پیش از آن که بخوابد، سوره‌ای از قرآن بخواند تا به هر آیه ده حسنه به او بدهند و ده گناه از او محو شود».

۴. در دل شب، قرآن بخوانید

آن حضرت فرمود: «در روز قیامت فردی را برای حساب صدا می‌کنند، پس قرآن در پیش روی او قرار می‌گیرد و می‌گوید: خدایا! من قرآنم و این بنده تو در راه تلاوت من خود را به رنج و تعب انداخت و در دل‌های شب مرا تلاوت کرد و قلبش روشن و اشکش جاری شد. پروردگارا! او را از من خشنود کن؛ همچنان که من از او خشنودم».
خداوند عزیز جبار می‌فرماید: «بنده من! دست راستت را بیاور. آنگاه آن را از رضوان و دست چپ او را از رحمت پر می‌کند و سپس به او می‌فرماید: این بهشت ماست، بخوان و بالا برو! پس او آیه می‌خواند و یک درجه ترفیع می‌شود».

۵. صد آیه در نماز شب بخوانید

اسحاق بن عمار از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده که فرمود: «من قرأ مائة آیة یصلّی بها فی لیلة کتب الله عزوجل له بها قنوت لیلة. و من قرأ مائتی آیة فی غیر صلاة کتب الله له فی اللوح قنطاراً من الحسنات و القنطار ألف و مائتا أوقیه و الأوقیه أعظم من جبل اُحد؛
تلاوت صد آیه از قرآن در نماز شب، با قنوت یک شب مساوی است و کسی که دویست آیه در غیر نماز بخواند، یک قنطار حسنه برایش نوشته می‌شود و قنطار ۱۲۰۰ اوقیه است و هر اوقیه‌ای از کوه احد بزرگ‌تر است»

۶. در شب‌های جمعه، قرآن بخوانید

زید شحام گوید: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) در شب جمعه‌ای در بین راه به من فرمود:
«إقرأ فإنها لیلة الجمعة قرآناً. فقرأت: ) إِنّ یَومَ الْفَصْلِ میقاتُهُمْ أَجْمَعینَ یَومَ لا یُغْنی مَولًی عَنْ مَولًی شَیْئًا و لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ اللّه فقال أبوعبدالله: نحن والله الذی یرحم الله و نحن والله الذی استثنی الله و لکنّا نغنی عنهم؛
قرآن بخوان که امشب شب جمعه است. پس این آیه را خواندم: روز جدایی ـ حق از باطل ـ وعده‌گاه همه آنهاست؛ روزی که هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی‌کند و از هیچ سو یاری نمی‌شوند. مگر افرادی را که خداوند یاری کند. امام فرمود: به خدا سوگند! این ماییم که خداوند به ما رحم می‌کند و ما را پروردگار استثنا کرده است، و لکن ما به دوستانمان سود خواهیم رساند».

۷. جوانان قرآن بخوانند

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:«من قرأ القرآن و هو شابّ مؤمن اختلط القرآن بلحمه و دمه و جعله الله مع السفرة الکرام البررة و کان القرآن حجیزاً عنه یوم القیامة یقول: یا رب إنّ کلّ عامل قد أصاب أجر عمله غیر عاملی فبلّغ به أکرم عطایاک.
فیکسوه الله حلتین من حلل الجنة و یوضع علی رأسه تاج الکرامة ثم یقال له: هل أرضیناک فیه؟ فیقول القرآن: یا رب قد کنت أرغب له فیما هو أفضل من هذا. فیعطی الأمان بیمینه و الخلد بیساره ثم یدخل الجنة فیقال له: إقرأ و اصعد درجة.
ثم یقال له: هل بلّغنا به و أرضیناک؟ فیقول: نعم؛ هر جوان مؤمنی که قرآن تلاوت کند، قرآن با گوشت و خون او آمیخته می‌گردد و با سفرای گرامی خدا همنشین خواهد بود و همانا قرآن حائلی بین او [و بین تیرگی‌ها] در روز قیامت خواهد بود.

قرآن به محضر پروردگار می‌گوید: خدایا! هر کارگری اجر و مزد کار خویش را دریافته، جز این جوان؛ پس بهترین عطایای خود را به او برسان. خداوند دو لباس از لباس‌های بهشتی به او می‌پوشاند و بر سرش تاج کرامت را می‌گذارد.
سپس به قرآن خطاب می‌شود که: آیا تو را درباره او راضی کردیم؟ قرآن کریم در پاسخ می‌گوید: خدایا! دوست می‌داشتم که بهتر از این کرامت‌ها را به او می‌دادی.
پس در دست راست آن جوان، امان‌نامه و در دست چپش زندگی ابدی در بهشت می‌دهند. سپس وارد بهشت می‌گردد و به او گفته می‌شود: قرآن بخوان و یک درجه بالا برو. آن گاه به قرآن گفته می‌شود: آیا عطایا و کرامت‌های خود را به او رساندیم. آیا تو را راضی کردیم؟ قرآن در پاسخ می‌گوید: آری».

۸. پرتو افشانی خانه قرآنی

بسیاری از خانه‌های مسلمانان به دلیل برخی مسائل در آنها، ویژگی‌ خاصی دارند؛ از جمله در خانه‌ای که قرآن تلاوت شود، نوری می‌درخشد که آسمان نیز از این درخشش نورانی می‌شود. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «الدار إذا تُلی فیها کتاب الله لها نور ساطع فی السماء و تعرف من بین الدور؛ هنگامی که در خانه‌ای قرآن خوانده شود، برای آن، نور درخشانی خواهد بود که در آسمان بدرخشد و در بین خانه‌ها شناخته شود».
و فرمود: «إن البیت إذا کان فیه المرء المسلم یتلو القرآن یتراءه أهل السماء کما یتراءی أهل الدنیا الکوکب الدرّیّ فی السماء؛ اگر در خانه‌ای که مسلمانی در آن هست، قرآن خوانده شود، در آسمان‌ها چنان برای اهل آسمان جلوه کند که ستارگان درخشان و پرفروغ آسمان برای اهل زمین جلوه می‌کنند».

رعایت آداب در تلاوت قرآن

امام صادق(علیه السلام) به رعایت آداب قرائت نیز اهتمام داشت که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱. رعایت اخلاص در تلاوت

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خوانندگان قرآن، سه دسته هستند: عده‌ای برای نزدیک شدن به سلاطین و زورمندان و برای سلطه یافتن بر مردم قرآن می‌خوانند، که این دسته از اهل آتش‌اند.
دسته دوم حروف قرآن را حفظ و حدود آن را ضایع کرده‌اند، این دسته نیز اهل آتش‌اند. دسته سوم قرآن می‌خوانند تا زیر پوشش آن قرار گیرند، به محکم و به متشابه آن اعتقاد دارند، فرایض قرآن را به جای می‌آورند.
و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می‌شمارند و در مقام عمل، تسلیم قوانین قرآن‌اند. این دسته همان کسانی هستند که دست رحمت الهی آنان را از هر لغزشی نجات می‌دهد و آنان اهل بهشت‌اند و درباره هر که بخواهند، حق شفاعت دارند».

۲. برای خودنمایی نباشد

همچنین فرمود: «پاره‌ای از مردم قرآن را تلاوت می‌کنند که گفته شود: چه خوب می‌خواند! و برخی برای تأمین معاش قرآن می‌خوانند. در این دو دسته خیری نیست.
ولی بعضی از مردم قرآن می‌خوانند که از راهنمایی‌های آن بهره‌مند شوند و در نماز و در هر حال، شب و روز از آیات الهام‌بخش قرآن بهره معنوی و فکری بردارند».

۳. برای منافع مادی و دنیوی نباشد

و نیز فرمود: «کسی که بر سلطان جائری وارد شود و برای رسیدن به پول و ثروت و آرزوهای مادی و دنیوی قرآن بخواند، چنین کسی مورد لعن خداوند خواهد بود و به هر حرفی، ده لعنت و شنونده نیز به هر حرفی یک لعنت خواهد شد».

۴. قرآن از رو خوانده شود

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «کسی که قرآن را از روی آن تلاوت کند، نور دیدگانش زیاد می‌گردد و بار گناه پدر و مادرش سبک می‌شود؛ هر چند که هر دو کافر باشند».
همچنین فرمود: «خواندن قرآن از روی آن، موجب تخفیف عذاب از پدر و مادر می‌شود؛ گر چه کافر باشند».

۵. پیش از تلاوت، استعاذه شود

از امام صادق(علیه السلام) درباره استعاذه پیش از خواندن قرآن پرسیده شد، در پاسخ فرمود: «نعم فتعوذ بالله من الشیطان الرجیم؛ بله، از شیطان رانده شده به خدا پناه ببر».

۶. قرآن را با خضوع و خشوع بخوانید

امام فرمود: «ان القرآن نزل بالحزن فاقرأه بالحزن؛ قرآن کریم با حزن نازل شد، پس شما نیز آن را با حزن و خشوع بخوان» و فرمود: «کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش خاضع نشود و احساس حزن در خود نکند، امر بزرگی را کوچک شمرده و زیان کرده است.

تلاوت کننده قرآن به سه چیز نیاز دارد:

۱. قلب خاشع

۲. فکری فارغ

۳. موضعی آرام

زیرا قلب که خاشع شد، افکار شیطانی فرار می‌کند. و دل که فارغ گشت، به تمام وجود متوجه قرآن می‌شود و موجبات تفرقه فکر رخت بر می‌بندد و از نورانیت کلام خدا و آثار آن محروم نخواهد شد. و هر گاه جای آرام و خلوتی انتخاب کند، با رعایت آن دو اصل پیشین، همانا روح و جان او با کلام خدا انس می‌گیرد و شیرینی حرف زدن با خدا را لمس می‌کند. همچنین الطاف پنهان الهی را احساس می‌کند؛ در نتیجه، حالت انس با قرآن را بر هر حالت دیگر ترجیح می‌دهد و بهترین وقت خود را در همین لحظه می‌بیند.
پس به دقت بنگر که منشور الهی را چگونه می‌خوانی و در برابر اوامر و نواهی آن چه موضعی داری و در قبال حدود آن چگونه خواهی بود؛ زیرا قرآن، کتابی است که باطل در ساحت مقدس آن راه ندارد و از جانب خداوند حکیم است.
پس به دقت تلاوت کن و در هر وعد و وعیدی توقف کن و در مثال‌ها و مواعظ آن تفکر کن. مواظبت کن که به موازات صحت قرائت، در اقامه حدود آن کوشا باشی».
آن حضرت در همین زمینه از پیامبر مطلبی نقل فرموده که ذکر آن خالی از فایده نیست:
«رسول خدا(ص) با جمعی از جوانان ملاقات کرد و فرمود : می‌خواهم آیاتی از قرآن را برای شما بخوانم. هر که تحت تأثیر قرار گرفت و اشک ریخت، من بهشت را برایش ضمانت می‌کنم.
و سپس آخر سوره زمر را تلاوت کرد. همه اشک ریختند، مگر یک جوان که گفت: یا رسول الله! من تباکی کردم، ولی اشکم جاری نشد. حضرت فرمود: من مجدداً می‌خوانم. هر که اشک ریخت، اهل بهشت خواهد بود. و سپس آیات را دوباره خواند و این بار همه در اثر انعطاف‌پذیری اشک ریختند و همه شایستگی بهشت پیدا کردند».

۷. در آیات و مواعظ آن اندیشه کنید

در چهار روایت دیگر، امام صادق(علیه السلام) بر تفکر و تأمل در هر آیه‌ای که می‌خواند ـ به ویژه آیات بهشت و جهنم ـ امر فرموده تا تلاوت کننده، تجلی خدای را در قرآن به چشم دل ببیند. امام صادق(علیه السلام) در مقام دعا می‌فرمود:
«پروردگارا! عهدنامه خود را منتشر ساختی. پس نگاه مرا در آن عبادت قرار ده و قرائتم را تفکر و تفکرم را موجب عبرت. خدایا! قرائتم را قرائت بدون تفکر قرار مده و نظرم را در قرآن توأم با غفلت مگردان».
و فرمود: «لقد تجلّی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لا یبصرون؛ خداوند در سخنان خود در قرآن برای بندگانش تجلی کرده است، ولی بسیاری از مردم این تجلی را نمی‌بینند».
و نیز فرمود: «قرآن، مشعل فروزان هدایت و چراغ راه در تاریکی‌هاست. پس باید دیده خود را باز کنیم و برای کسب نور، چشم بصیرت را بگشاییم؛ زیرا تفکر، حیات قلب هر انسان آگاهی است».
و در تفسیر آیه مبارکه‌ )یَتْلُونَهُ حَقّ تِلاوتِهِ ( فرمود: «الوقوف عند ذکر الجنة و النار؛ حق تلاوت قرآن، توقف و تفکر در هر آیه‌ای است که بهشت و جهنم را مطرح می‌کند».

۸. سکوت به هنگام شنیدن آیات قرآن

کتاب آسمانی و قرآن مجید آن قدر والا و ارزشمند است که بندگان خدا حتی به هنگام شنیدن آیات نیز باید سراپاگوش باشند و سکوت کنند. در این زمینه، هم خود قرآن مجید فرموده:
«اگر قرآن خوانده شد، به آن آیات گوش دهید و سکوت کنید» و هم معصومان(علیهم السلام) از جمله امام صادق(علیه السلام) فرموده: «یجب الإنصات للقرآن فی الصلاة و غیرها و إذا قرأ عندک القرآن وجب علیک الإنصات و الإستماع؛ واجب است که به هنگام تلاوت قرآن چه در نماز و چه در غیر نماز، سکوت کنی و هر گاه در حضور تو قرآن خوانده شد، واجب است بر تو که سکوت کامل را رعایت کنی».

۹. با شتاب خوانده نشود

دستور دیگر امام صادق(علیه السلام) آن است که سعی شود به هنگام قرأئت قرآن، به سرعت و با شتاب آن را نخوانیم و در تفسیر آیه مبارکه )و رتل القرآن ترتیلا( فرمود: « هو أن تتمکث فیه و تحسّن فیه صوتک؛ با تأمل و تأنی بخوانی و در برخورد با هر آیه، درنگ کنی و آن را با صوت نیکو بخوانی».
و فرمود: «قرآن با شتاب‌زدگی خوانده نمی‌شود، بلکه کلمه کلمه و با دقت خوانده می‌شود. پس به هر آیه‌ای که درباره بهشت می‌رسیم، باید مقداری توقف کنیم و از خدا آن را بخواهیم و همچنین آیه‌ای که از جهنم سخن می‌گوید، باید به خدا پناه ببریم».
امام صادق(علیه السلام) از امیرمؤمنان(علیه السلام) در معنای )و رتل القرآن ترتیلا( نقل کرده است که فرمود: «قرآن، بیانگر همه معارف است. در هنگام تلاوت، هدف شما تمام کردن سوره نباشد، بلکه با تأنی بخوانید تا قلب‌هایتان به نرمی و انعطاف گراید».

۱۰. با صدای بلند و نیکو بخوانید

به امام صادق(علیه السلام) عرض کردند: شخصی معتقد است که دعا وقتی اثر دارد و کارساز است که به صدای بلند خوانده شود. امام فرمود:
«ایرادی ندارد؛ زیرا علی بن حسین(علیه السلام) بهترین صوت را در تلاوت قرآن داشت و بسیار بلند می‌خواند که تمام اهل خانه می‌شنیدند. و امام باقر(علیه السلام) نیز از همه مردم صوتش در تلاوت قرآن بهتر بود و شب‌ها که بر می‌خاست و قرآن می‌خواند، بلند می‌خواند، حتی رهگذران و مخصوصاً سقّاها می‌ایستادند و گوش می‌دادند».