آداب و رسوم محرم در آذربایجان/شیعه لرین حضرت عباسی وار
ماه محرم که می‌آید، شیعیان حال و هوای دیگری دارند، چند روز قبل از فراسیدن این ماه پیراهن سیاه به تن می کنند و به پیشواز آن می روند و در این بین مردمان آذربایجان آداب و رسوم مخصوص خود را دارند که گوشه ای از آنها ذکر می شود.
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از اروم نیوز، ماه محرم که می‌آید، شیعیان حال و هوای دیگری دارند. چند روز قبل کسانی که پیراهن سیاه دارند آن را به تن می‌کنند و یا جهت یکدستی و هماهنگی در دستههای عزاداری محله به مسجد مراجعه کرده و زنجیر و پیراهن سیاه دریافت می‌کنند. بعضاً هم به خاطر استقبال زیاد به تعداد کثیری از مردم پیراهن‌ها یکدست و زنجیر عزاداری نمی‌رسد.
درست است که مراسمات عزاداری امام حسین(ع) و یاران باوفایش در ایام محرم از بسیاری جهات با دوران کودکی ما تفاوت دارد، امّا برخی از این آداب و رسوم عزاداری پس از گذشت صدها سال، شکل خود را حفظ کرده‌اند. انشاالله با درک درست از فلسفه محرم به جای پرداختن به کارهایی که در شأن این ماه و آقایمان امام حسین (ع) نیست، از فرمایشات مقام معظم رهبری بهر کامل را ببریم که فرموده‌اند: "مجالس عزاداری ماه محرم، این سه ویژگی را باید وجود داشته باشد".
1. عاطفه را نسبت به حسین بن علی و خاندان پیغمبر(ص) بیشتر کند. چون رابطه‌ی عاطفی، یک رابطه‌ی بسیار ذی‌قیمت است.
2. نسبت به حادثه‌ی عاشورا، باید دید روشن و واضحی به مستمع بدهد.
3. نسبت به معارف دین، هم ایجاد معرفت و هم ایجاد ایمان - ولو به نحو کمی- کند".
در ذیل به نمونه‌هایی از آداب و رسوم و فرهنگ ماندگار عزاداری مردمان آذربایجان آورده شده است.
عزاداری در مسجد و محلّه
بعد از شروع محرم و تا نه روز، مردم در مساجد حاضر شده و بعد از جمع آوری کمک‌های مادی و معنوی به کارهای عمرانی مسجد و یا کمک به افراد نیازمند، مراسم عزاداری را آغاز می‌کنند. در پایان نیز با مراسم مرثیه خوانی مراسم به اتمام می‌رسد. برخی از دستههای عزاداری نیز در محله خود و بیرون از مسجد مشغول عزاداری می‌شوند.
نمونه‌ای از نوحههای عزاداری در شب‌های محرم در اورمیه:
قان یاغدی کربلایه، صحرایه یا محمد
اؤلدو حسین خبر وئر، زهرایه یا محمد
گل کربلا چؤلونده، مینایه یا محمد
مظلوم حسینون آغلار، سقایه یا محمد
گل کربلا چؤلونده، طوفاندی یا محمد
گؤندر کفن حسینه، عریاندی یا محمد
در بعضی مراسمات فردی که "دسته‌باشی" نامیده می‌شود، در پایان مراسم نوحه‌خوانی فراد می‌زند:
آه ائی سبطِ رسولِ مــــد‌نی!
سوسوز اؤلدوردو سنی شمرِ دنی
فاطمه گؤرســه بو حال ایله ســـنی
نه دئیه‌ر؟
دسته عزاداری نیز می‌گوید:
دئیه‌ر: ای‌وای حسین وای، حسین وای
حسیـن وای، حسیـن وای حسیـن
بعضاً نیز چنین دیالوگی بین دسته‌باشی و دسته عزاداری گفته می‌شود:
- مظلوم اؤلن
- حسین وای
- ای بی‌کفن
- حسین وای
- سوسوز اؤلن
- حسین وای
- غریب اؤلن
- حسین وای
بعد از آن نیز همه بر زمین می‌نشینند و زنجیرهای خود را بر زمین قرار داده و مرثیه‌خوانی شروع می‌شود.
علَم باغلاما
آئین سنتی علَم بندی به صورت کاملا سنتی در آذربایجان در سومین روز محرم برپا می شود، بعد از نصب پارچه ها و استحکام بخشی علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده کرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می کنند، در حین نصب علم ها هزاران رأس گوسفند زیرپای علم قربانی می شود. این رسم از آئین‌های کهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقی می ماند.
تشکیل دسته‌جات شاخسى واخسى
شاه حسین گویان نیز نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیش تر نقاط آذربایجان و به طور گسترده در شهر تبریز برگزار می شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از ماه محرم و ظهر عاشورا ادامه می یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم "شاخسِی" می گویند که مخفف کلمه "شاه حسین" است. عزاداران در مراسم شاه حسین گویان، نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سر خود حرکت می دهند، در حالی که هماهنگ پاهای خود را به زمین می کوبند، وقتی که چوب به سمت پایین آورده می شود، گروهی با صدای بلند ندای "شاخسِی" (شاه حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای "واخسِی" (وای حسین) سر می دهند. این حرکت به نشانهٔ جنگ یاران حسین بن علی با یاران یزیدبن معاویه در صحرای کربلا است.
علاوه بر ندای "شاخسی" "واخسی"، همچنین "حیدر" "صفدر"، "مظلوم" "حسین"، "حسن" "حسین"، "سوسوز" "حسین"، "عطشان" "حسین" و ... از جمله شعارهایی است که گروه های شاه حسین گویان در حین حرکت منظم خود، سر می دهند.
همچنین عزاداران در حین این حرکت منظم و هماهنگ، دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجام شان را نشان می دهند. شاه حسین گویان، در حالی که آرام و دایره وار حرکت می کنند، فردی نیز با مداحی مصیبت های امام حسین(ع) آنان را همراهی می کند. صورت دیگری از حرکت شاه حسین گویان، به این صورت می باشد که به صورت قطاری، مسیر بلندی از کوی و برزن را حرکت می کنند و نزدیک شدن ماه محرم را به همگان اعلام می کنند.
عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می‌‌دهند و از هیچ گونه ابزار آلات جدیدی که در سال‌های اخیر در مراسم شاه حسین گویان دخیل شده و حتی از چوب مخصوص شاه حسین گویان نیز استفاده نمی کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پاهای خود که به زمین کوبیده می شود، بر سینه می زنند؛ اما، عده‌ای هم با استفاده از تبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق خاصی در این مراسم به وجود می آورند.
در صف اول دسته شاه حسین گویان، یکی از ریش سفیدان که آشنایی بیشتری نسبت به جوانان با اشعار و اذکار دارد، با ایستادن در ابتدای صف، اشعار را بیان و سایرین نیز آن را تکرار می کنند.
در پایان مراسم شاه حسین گویان، همگی ایستاده و در حالی که دستان خود را بالا می برند و بر سینه می زنند این شعرها را می خوانند:
"آغامین آتی گلدی/ قانلی خلاتی گلدی (اسب آقایم به خیمه برگشت، پیراهن آقایم خونین شد)
قانلی قیلینج کربلادا پاس توتوپ/ حسین اوچون ملاکلر یاس توتوپ (شمشیر خونین در سرزمین کربلا زنگ زده است/ ملائکه های آسمان عزای امام حسین(ع) را برپا کرده اند)
فریاد شیمیر الیندن/ ای داد شیمیر الیندن (فریاد از دست شمر/ ای داد از دست شمر)"
یکی از مهم‌ترین نوحههای ذکر شده در هیات‌ها و مراسم شاه حسین گویان، شعر زیبای استاد شهریار است که چنین سرود:
حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار/ بتول و مرتضی پیغمبر آغلار (زمین و آسمان در عزای حسین می گریند، بتول و مرتضی و پیغمبر می گریند)
و یا این جمله بیشتر به گوش می رسد:
هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟/ شیعه لرین حضرت عباسی وار (کدامین گروه چنین مولایی دارند؟! شیعیان مولایی چون حضرت عباس دارند).
آیین طشت گذاری
آیین طشت گذاری یکی از قدیمی ترین سنت ها و مناسک ایرانی است که جمع کثیری از مردم ترک‌زبان ایران، با این آیین، به پیشواز عزاداری های ماه محرم می روند. مراسم طشت گذاری، مراسم سنتی است که در عزاداری ایام محرم برگزار می‌شود و طشت‌های آب را که رمزی از فرات می باشد در مساجد و حسینیه‌ها می آورند و این سنت به پیروی از اقدام امام حسین(ع) و یادآور رفتار جوانمردانه او در مقابل سپاه حرّ می‌باشد که به روایتی آن حضرت، در روز 27 ذی الحجه، آب مشک ها را در طشت ها ریخته و تمام لشکر حرّ و اسبان آنها را سیراب کردند.
آیین طشت گذاری در استان های ترک‌زبان، از ریشه‌دارترین آیین‌های ماه محرم است که در روزهای پایان ماه ذی الحجه برگزار می شود و در حقیقت، برگزاری این آیین، آماده شدن حسینیان برای برگزاری مراسم سوگواری امام حسین(ع) را نشان می دهد.
مردم در این آیین، طشت‌ها را بالای سر می گیرند و مسجد را دور می زنند، سپس در داخل آنها آب می ریزند و مردم دست به طشت و آب آن می زنند؛ این آیین، نوعی بیعت با امام حسین(ع) و حمایت از عباس (ع) است.
شام غریبان
سوگواران حسینی در شام غریبان امام حسین(ع) با راه اندازی دسته های سینه زنی و روشن کردن شمع در مساجد و حسینیه ها، در سوگ شهدای کربلا و اسرای عاشورا اشک ماتم می ریزند.
مردم عزادار در غروب روز عاشورا، با تشکیل دسته های عزاداری که به دو گروه تقسیم می شوند و با فاصله چند متری از همدیگر حرکت می کنند، با همخوانی مرثیه ها و اشعاری که با سینه زنی همراه است، با حضرت زینب کبری عقلیه بنی هاشم(س) و حضرت زین العابدین(ع) و سایر یاران و خاندان امام حسین (ع) ابراز همدردی می کنند. شیوه این عزداری به این صورت است که دسته اول بعد از اتمام همخوانی، شروع به حرکت می کند و اعضای دسته دوم که چندمتر عقب تر از آن در حال حرکت هستند، می ایستند و اشعاری را قرائت می کنند و همین روال تا پایان این مراسم، تکرار می شود. در میان این دسته های تشکیل شده، شمع هایی نیز روشن می شود تا تسلی بخش شام تار اسیران کربلا باشند، مداحان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز در مراسم شام غریبان دشت کربلا، در رثای مظلومیت امام حسین (ع) و یاران شهیدش نوحه سرایی می کنند. در این شب، شرکت کنندگان در مراسم عزاداری در حسینیه ها و تکایا، به جزء خوانی قرآن می پردازند و ثواب آن را به ارواح پاک شهیدان کربلا نثار می کنند.
خیمه یاندیرما
این رسم در برخی مناطق در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می شود، این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین(ع) در روز عاشورا است. بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می زنند: "قتیل کسیلد‌ی" (مقتول بریده شد). اکثرا در نقاطی که شبیه خوانی برگزار می شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می گردد و تعدادی شبیه‌خوان کودک را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می دهند تا تاثیر آن ملموس تر گردد.
مراسم اللهم لبیک
این مراسم نیز یکی از آئین های بی‌‌نظیر در آذربایجان است. موعد این آئین صبح روز عاشورا است، براساس این رسم دستههای سینه زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی که کفن بر تن یا حواله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه می رسند. بعد از ادای نماز صبحگاه عاشورا در حالی که صورت‌ها را گل مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می دهند.
سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان،حاضرین را آماده می کند و سپس کم کم ورد و دعای مخصوص را می خواند با این مضمون "الله، الله حسین واویلا" کم کم که شور و شوق مردم را مجذوب کرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می کوبند در فواصل معین ورد "اللهم لبیک یا حسین" را نیز می خوانند یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.
گرداندن اسب ذوالجناح
بازگشت اسب بی‌سرنشین در دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه هایی عاشورا است که به صورت نمادین بازآفرینی می شود. برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان های چوبی نیز متصل می نمایند و بعضا کبوترهای خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته عزاداران می گردانند.
مراسم سوم شهادت امام حسین (ع)
در سیزدهمین روز محرم و یا سومین روز شهادت آقا امام حسین (ع) که در آذربایجان "امامین اوچو" گفته می‌شود نیز مردم با دادن نذری، و حضور در زیارتگاهها و مکانهای مقدس مذهبی، عزاداری می‌نمایند و یاد شهیدان کربلا را زنده نگه می‌دارند.
شبیه چیخارتما
در روزهای دهم و سیزدهم ماه محرم، در اکثر شهرهای این دیار مراسم شبیه‌خوانی برگذار می‌شود، این مراسم که با استقبال جمع کثیری از قرار می‌گیرد، با شبیه‌خوانی روز واقعه باعث درک بهتری از آن روز عظیم می‌شوند.
در پایان نیز لازم به ذکر است برخی آداب انحرافی و غلط همچون قمه‌زنی و ...، خوشبختانه امروزه برگزار نمی‌شود و لذا در اینجا بدانها پرداخته نشده است. امید می‌رود با درک بهتر واقعه‌ی بزرگ کربلا، بتوانیم تا ظهور آقا امام زمان (ع) ادامه دهنده نهضت عاشورا بوده و عاشورایی باقی بمانیم.
ارسال دیدگاه