وجه تسمیه شهر رزن/اطلاعاتی ناب از تاریخ و جغرافیایی شهرستان رزن
شهرستان رَزَن یکی از شهرستان‌های استان همدان است. شهرستان رزن در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی همدان که جمعیت آن در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ١١۶،۴٣٧ تن بوده است. همه اهالی این شهرستان به تورکی آذربایجانی با گویش همدانی سخن می‌گویند.[
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از صبح رزن،به هنگام جستجو در لغت نامه علامه دهخدا در خصوص واژه رزن می بینیم که رزن . [ رَ زَ ] (اِخ ) نام محلی در کنار راه قزوین و همدان میان ماهنیان و خمیقان در 296 هزار گزی تهران است.
قصبه رزن دارای 1500 سکنه است. رزن دارای چهار دهستان است که تعداد قراء آن 202 و تعداد سکنه 104500 تن بوده و سکنه و قرای دهستانهای آن به نقل از کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد پنجم بشرح زیر است :
1- درجزین 88 آبادی 56000 تن
2- سردرود 54 آبادی 30000 تن
3- پیشخور 28 آبادی 4000 تن
4- وفس عاشقلو 14 آبادی 6500 تن
و قسمتی از شراء 18 آبادی 7000 تن
,
,
,
,
,
,
وجه تسمیه های احتمالی رزن بشرح زیر است:
1. رزن به معنای جای بلند و هموار که آب ایستد در وی (ناظم الاطباء) (فرهنگ آنندراج ) (منتهی الارب ). چنبر آب در کوه را گویند، جای مرتفع که در آن آب بایستد (فرهنگ نظام ). از اقرب الموارد (چیزهای نزدیک به آن) میتوان به روزون Röuzun و رزان Rezan اشاره کرد که مکان مرتفع که به طمانینه آب در آن گرد آید.
نگارنده نیز معتقد است که باتوجه به ارتفاع 1860 متری رزن از سطح دریا و نیز صاف بودن دشت رزن در چهار طرف شمال، جنوب و شرق و غرب روی این وجه تسمیه باید دقت بیشتری نمود.
2. رزن به معنای تل کوچک (فرهنگ نظام)، رُزون به معنای تل خرد (مهذب الاسماء) می باشد. با توجه به وجود تپه ها روی این گزینه نیز دقت نظر داشت.
از تپه های اطراف بخش رزن می توان به تپه های زیر اشاره کرد که غالب آنها تاریخی است از جمله:
تپه زاغا (میسینک)، سوزن تپه سی (سوزن)، عسگربئگ تپه سی (رازین)، عمیان تپه سی (نظام آباد)، سلیمان قالا تپه سی (غینرجه)، غیبعلی تپه سی (سنقرآباد)، زاغاتپه سی(میسینک)، فارسون تپه سی (2 تپه، فارسجین)، تپه ارگز(نوار)، کروانا تپه سی (کاروانه)، اورتا قالا تپه سی(منصورآباد)، هریان تپه سی، کلبه یوسوف تپه سی (احمدآباد)، کاهارد تپه سی (کهارد، 4 تپه)، گوور قالا تپه سی (وروزین، هریان)، ناقارا خانه تپه سی (میسینک)، کهریز تپه (قارا قیه)، غلام تپه سی - قوزئی و گونئی (قئییش، قایش)، یئککه تپه (نیر)، یئککه تپه (توموزان)، گیلدیر تپه (توموزان)، مجمعئی یا مجمگی تپه سی (سورتوگون)، یوخاری چیمن تپه سی (سیراب)، قوشا تپه- گون باتان، گون چیخن (کاروانه)، وروزین تپه سی (وروزین)، آلما تپه (خیگان)، بالا تپه (سنقرآباد)، قورد تپه (کرفس)، آغچا خارابا تپه سی(آغچه خرابه)، آق بولاخ یا آبولاخ تپه سی (کورتول، بادکوه)، ابیلحسن خان تپه سی (دولگورد)، وسمق تپه سی، وئیه ر تپه سی (ویر)، امتلر تپه سی، حکان تپه سی، گاموشلو بویوک تپه (جامیشلو)، جینی قالا تپه سی (چوروه، چورمق) و دهها تپه تاریخی و غیر تاریخی دیگر را میتوان نام برد که در آن مقطع در اطراف قصبه (روستای) رزن قرار داشته اند.
3. رزن از واژه رز بمعنای درخت انگور گرفته شده است و در برخی نظرات آمده است که وجود تاکستانهای فراوان در رزن دلیل این نامگذاری است. این ساده ترین و غلط ترین تحلیل در مورد نام رزن می باشد زیرا رزن یکی از خشکترین و کم آب ترین مناطق در سطح شهرستان است و از زمانهای قدیم مکان اصلی تاکستانها در رزن را روستای سوزن، چانگرین و بخش جنوبشرقی قروه بوده است.
همچنین با توجه به سوابق تاریخی و یافته های باستان شناسی که قدیمی ترین نقطه شهرستان بترتیب کرفس(دو هزار سال قبل میلاد)، میسینک (هزاره اول قبل میلاد)، قروه درگزین و درگزین می باشند و نیز پیدا شدن کتیبه هایی چون "دینقیر" با قدمت 7200 سال همه و همه نشان میدهد که زبان این منطقه تورکی و زبانهای پروتورک بوده و تا چهارصد سال قبل زبان منطقه ترکمنی بوده است.
با این شواهد باید دنبال ریشه تورکی و ترکمنی برای رزن گشت. زیرا این منطقه چه قبل از اسلام، چه بعد از سلاجقه و چه الان هیچ وقت فارسی نبوده است که بتوان ریشه های فارسی یا عربی برای جستجو کرد.
4. رزن از ریشه ارزن گرفته شده است. این هم به همان ادله مطرح شده در بند سوم مردود است. ضمن اینکه هیچ وقت کلمه "داری Dari, Daru" که به معنای ارزن در زبان ترکی است هیچ قرابت و تشابهی با ارزن ندارد.
ارزن که در زمان خشکسالی بعنوان غله در تغذیه انسانها استفاده میشده است که 15 درصد پروتئین داشته و بعلت فیبر بالا، مصرف آن در انسان محدودیت داشته و غالبا غذای طیور است. ارزن بالا عملکرد پایین به میزان بسیار اندک و در حد یک یا دو کرت کشت میشده است.
5.رزن به معنای رایزن " مهماندار" گرفته شده است. در یک وبلاگ به استناد نظرات و تحقیق آنوبانینی با استنباط اینکه رزن بر سر راه اصفهان- زنجان، و قزوین- همدان بنا شده و در آن کاروانسراهایی وجود داشته که
به نیکویی از مهمانان پذیرایی کرده و منزل بعدی کاروانسرای شاه عباسی در آوج می دانستند.
در فرهنگ عمید و فرهنگ فارسی معین معنای رایزن، مستشار، مشاور، طرف مشورت آورده شده است و هیچ توضیحی در خصوص رایزن و مهماندار آورده نشده است.
هرچند به مزاح از نود سال پیش عبارت "چولمک ساتان" برای رزن مصطلح شده که در آن پول غذا از مهمان اخذ میشده، که این موضوع مورد مزاحی نیز هیچ ارتباطی با مهمانداری ندارد.
موضوع بعد که قرارگرفتن در مسیر تهران و اصفهان آورده شده است نیاز به توضیح دارد، نخست انکه نقشه راههای زمان سلاجقه و قبل و بعد از آن باید بررسی گردد که آیا رزن در مسیر راه تهران بوده است یا خیر؟ همچنین تا قبل از قاجار (قجرها) تهران قریه ای کوچک در دامنه کوههای شهر ری بوده است. ثالثا صعب العبور بودن کوهستانهای آوج، این مساله را از ذهن بدور نگاه خواهد داشت که رزن محل کاروانسرا باشد.
در خصوص جاده قدیمی و فعلی اصفهان که از روستای قالا- گوزل دره در بخش نوبران شروع شده و پس از گذشتن از زمینهای جنوبی کرفس، سنقراباد، ادامه یافته و از جنوب اراضی قروه و نیر به همدان منتهی میشده است بطوریکه این جاده هیچ رابطه یا نزدیکی به رزن، درگزین فعلی نداشته است که بقایای این جاده هنوز در اراضی کرفس که توسط سازمان نقشه برداری ارتش، نقشه برداری شده، موجود بوده، فلذا بحث قرار گرفتن در مسیر جاده اصفهان برای قصبه رزن از ذهن بدور است.
6. رزن از واژه رزان به کسر گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا از رزان Rezan نام یکی از چهار دروازه طابران در مرکز طوس، نام دهی در بخش آمل و نور، همچنین نام دهی از دهستان طارم زنجان با 253 سکنه، نام ناحیه ای در کوههای غور میان هرات و بصره است.
معانی دیگر رزان نام پسر اسفندیار (دهخدا)، زن باوقار و با عفت (ناظم الاطبا، آنندراج، منتهی الارب) و از اقارب آن رزینه، رزین می باشد.
همچنین رزان از لغت فاعلی رزیدن به معنای رنگ کننده (آنندراج)، ریزان، ریزنده (ناظم الاطبا) می باشد. با توجه به وجود واژه بویاق، بویاقچی (رنگرز) و وجود طایفه بویاقچیان در رزن و کاج، هیچ تشابهی با نام رزن و رزان و ریزان و ریزنده دیده نمی شود.
7.رزن از واژه یا رزون Razun به معنای بزرگ، امیر (رزون بن الیداع از دشمنان بنی اسرائیل)، گرفته شده است که این احتمال بسیار بعید است.
8. برای رزن در فرهنگ آنندراج، منتهی الارب و ناظم الاطبا معنی دیگری اشاره شده است که همانا برداشتن چیزی با دست تا گرانی و سبکی آن بدست آید و معنای واژه توزین و وزن کردن است. در حالیکه در تورکی قپان، قپان ائله مک، چئکمک و ... وجود دارد که با واژه توزین عربی فاصله بسیار دارد.
9.در یادداشت سرکارخانم زکیه قراگوزلو در خصوص وجه تسمیه رزن امده است که رزن قدمت چندهزارساله داشته که از میان رفته است و دوباره در سال 850 هجری شمسی یعنی 545 سال قبل طایفه ای از جمهوری آزربایجان (آذربایجان) به این منطقه کوچ کرده و سرکرده آنها شخصی بنام قرای نوروز بوده که تپه نوروز دره سی در شمال شهرک فرهنگیان در غرب رزن موید آن است.
این نظر هم قرین به صحت شاید نباشد، هرچند مسافرت قرای نوروز شاید صحیح باشد ولی مستندات موثق تاریخی نشان میدهد که 400-500 سال قبل منطقه رزن زبانشان ترکمنی بوده و احتمال تغییر زبان به تورکی آذربایجانی در اثر مهاجرت قرای نوروز بعید است.
زیرا که در کرفس هم که بسیار قدیمی تر از رزن است نوروز دره سی وجود دارد و واژگان تورکی کرفس بسیار نزدیکتر به تورکی باکویی است. پس صحت این نظر هم جای سوال دارد. به استناد آثار تاریخی مکشوفه و تپه های باستانی کاوش نشده، قدمت تاریخی تمام روستاهای شهرستان به غیر از تازه کند و محمد آباد از قریه رزن بیشتر است.
10.رزن از ارژنگ گرفته شده است که بتدریج به ارژن، رژن و رزن تبدیل شده است. ارژن (ارزن، ارجن) نوعی بادام کوهی است که از آن کمان ساخته میشود و دارای پوستی محکم است که با توجه به اقلیم فعلی رزن این نکته نیز از موارد بعید و کم اهمیت است.
11.آنچه که رایج است اینست که رزن از واژه راهزن گرفته شده است که در محل سولطان بولاغی محل راهزنی بوده و محل فروش کالا و اموال در قسمت آوج بوده است. راهزن واژه فارسی است که باید است در منطقه تورک زبان و ترکمن نشین چنین واژه ای استفاده شود. همچنین رزن جای ثروتمندان و ... نبوده است که بتوان به قرابت معنایی ان تاکید کرد. همچنین فاصله ان با اصفهان جاداسی نیز بقدری بوده است که بتوان پای پیاده یا با الاغ و اسلامی بتوان این کالا را به منطقه صعب العبور آوج رساند. مهمتر اینکه عبور از گردنه آوج (آوا گئدیگی) کار سهلی نیست.
12. قطعا احداث قریه و قصبه رزن باید بعد از اسلام باشد مگر اینکه بعدها یافته های باستانشناسی اطلاعات دقیق توی را نشان دهند. همه میدانیم که سلجوقیان بعد از غزنویان و پیش از خوارزمشاهیان و در سال 429 میلادی تاسیس و در سال 552 منقرض شدند
و پایتخت آنها نیشابور، ری و اصفهان بوده است. هرچند در زمان سلجوقیان و پیش از ان وزرایی از منطقه درگزین در حکومت وجود داشته اند. از انجمله جلال الدین فرزند قوام الدین ابوالقاسم درگزینی(سال 548 ه.ق)، شمس الدین ابونجیب (خواهرزاده قوام الدین، 547ه.ق) و ... اشاره کرد.
13. رزن از واژه استوزن گرفته شده است. در کتاب نزهه القلوب که بسال 730 توسط حمدالله مستوفی نگاشته شده است بخش چهارم همدان (اعلم) مشتمل بر 35 پارچه ده می باشد که مهمترین انها اشوند(شوند)، ادمان، استوزن، نوار، قروک (قروه)، ایمان (عمان) بوده و قروه در قرن هشتم میلادی هزار خانواده بوده است. ولی قدیمی ترین نام از قصبه قروه در سال 340 در اخبارالبلدان ابن الفقیه همدانی اورده شده است. بنظر میرسد که واژه استوزن بیشتر به پیشنه روستای سوزن برسد تا قصبه رزن.
14.واژه رزن در ترمینولوژی تورکی استانبولی به حالت sleepگفته میشود که در آن بدن انسان یا حیوان به استراحت رفته و دوباره بعد از مدتی قابلیت حیات وفعالیت دارد. آیا میتوان بین واژه خواب و یاخواب آلوده با مردم شهر رزن که در اقلیم سرد زندگی میکنند ارتباطی پیدا کرد؟
15. معنای دیگر رزن در تورکی استانبولی گیزلی سیرلر (رازهای پنهان)، گیزلی لیکلر(مخفیانه ها) می باشد که برقراری ارتباط آن با قصبه رزن کمی دشوار است.
در پایان بنظر میرسد رزن بر گرفته از واژه رزون به معنای تپه های کوچک و کم ارتفاعی باشد که اطراف این قصبه را فراگرفته و در منطقه نسبتا مرتفعی قرار داشته است. هرچند این حوزه بسیار وسیع بوده و مداقه نظر بیشتری را می طلبد. امیداست این نوشتار قدمی باشد برای بیان واقعی تر وجه تسمیه شهر رزن و پاسخی برای گمانهای کم صحت و اعتبار.
احمد صلاحی، یازدهم تیرماه 1395
وجه تسمیه های احتمالی رزن بشرح زیر است:
1. رزن به معنای جای بلند و هموار که آب ایستد در وی (ناظم الاطباء) (فرهنگ آنندراج ) (منتهی الارب ). چنبر آب در کوه را گویند، جای مرتفع که در آن آب بایستد (فرهنگ نظام ). از اقرب الموارد (چیزهای نزدیک به آن) میتوان به روزون Röuzun و رزان Rezan اشاره کرد که مکان مرتفع که به طمانینه آب در آن گرد آید.
نگارنده نیز معتقد است که باتوجه به ارتفاع 1860 متری رزن از سطح دریا و نیز صاف بودن دشت رزن در چهار طرف شمال، جنوب و شرق و غرب روی این وجه تسمیه باید دقت بیشتری نمود.
2. رزن به معنای تل کوچک (فرهنگ نظام)، رُزون به معنای تل خرد (مهذب الاسماء) می باشد. با توجه به وجود تپه ها روی این گزینه نیز دقت نظر داشت.
از تپه های اطراف بخش رزن می توان به تپه های زیر اشاره کرد که غالب آنها تاریخی است از جمله:
تپه زاغا (میسینک)، سوزن تپه سی (سوزن)، عسگربئگ تپه سی (رازین)، عمیان تپه سی (نظام آباد)، سلیمان قالا تپه سی (غینرجه)، غیبعلی تپه سی (سنقرآباد)، زاغاتپه سی(میسینک)، فارسون تپه سی (2 تپه، فارسجین)، تپه ارگز(نوار)، کروانا تپه سی (کاروانه)، اورتا قالا تپه سی(منصورآباد)، هریان تپه سی، کلبه یوسوف تپه سی (احمدآباد)، کاهارد تپه سی (کهارد، 4 تپه)، گوور قالا تپه سی (وروزین، هریان)، ناقارا خانه تپه سی (میسینک)، کهریز تپه (قارا قیه)، غلام تپه سی - قوزئی و گونئی (قئییش، قایش)، یئککه تپه (نیر)، یئککه تپه (توموزان)، گیلدیر تپه (توموزان)، مجمعئی یا مجمگی تپه سی (سورتوگون)، یوخاری چیمن تپه سی (سیراب)، قوشا تپه- گون باتان، گون چیخن (کاروانه)، وروزین تپه سی (وروزین)، آلما تپه (خیگان)، بالا تپه (سنقرآباد)، قورد تپه (کرفس)، آغچا خارابا تپه سی(آغچه خرابه)، آق بولاخ یا آبولاخ تپه سی (کورتول، بادکوه)، ابیلحسن خان تپه سی (دولگورد)، وسمق تپه سی، وئیه ر تپه سی (ویر)، امتلر تپه سی، حکان تپه سی، گاموشلو بویوک تپه (جامیشلو)، جینی قالا تپه سی (چوروه، چورمق) و دهها تپه تاریخی و غیر تاریخی دیگر را میتوان نام برد که در آن مقطع در اطراف قصبه (روستای) رزن قرار داشته اند.
3. رزن از واژه رز بمعنای درخت انگور گرفته شده است و در برخی نظرات آمده است که وجود تاکستانهای فراوان در رزن دلیل این نامگذاری است. این ساده ترین و غلط ترین تحلیل در مورد نام رزن می باشد زیرا رزن یکی از خشکترین و کم آب ترین مناطق در سطح شهرستان است و از زمانهای قدیم مکان اصلی تاکستانها در رزن را روستای سوزن، چانگرین و بخش جنوبشرقی قروه بوده است.
همچنین با توجه به سوابق تاریخی و یافته های باستان شناسی که قدیمی ترین نقطه شهرستان بترتیب کرفس(دو هزار سال قبل میلاد)، میسینک (هزاره اول قبل میلاد)، قروه درگزین و درگزین می باشند و نیز پیدا شدن کتیبه هایی چون "دینقیر" با قدمت 7200 سال همه و همه نشان میدهد که زبان این منطقه تورکی و زبانهای پروتورک بوده و تا چهارصد سال قبل زبان منطقه ترکمنی بوده است.
با این شواهد باید دنبال ریشه تورکی و ترکمنی برای رزن گشت. زیرا این منطقه چه قبل از اسلام، چه بعد از سلاجقه و چه الان هیچ وقت فارسی نبوده است که بتوان ریشه های فارسی یا عربی برای جستجو کرد.
4. رزن از ریشه ارزن گرفته شده است. این هم به همان ادله مطرح شده در بند سوم مردود است. ضمن اینکه هیچ وقت کلمه "داری Dari, Daru" که به معنای ارزن در زبان ترکی است هیچ قرابت و تشابهی با ارزن ندارد.
ارزن که در زمان خشکسالی بعنوان غله در تغذیه انسانها استفاده میشده است که 15 درصد پروتئین داشته و بعلت فیبر بالا، مصرف آن در انسان محدودیت داشته و غالبا غذای طیور است. ارزن بالا عملکرد پایین به میزان بسیار اندک و در حد یک یا دو کرت کشت میشده است.
5.رزن به معنای رایزن " مهماندار" گرفته شده است. در یک وبلاگ به استناد نظرات و تحقیق آنوبانینی با استنباط اینکه رزن بر سر راه اصفهان- زنجان، و قزوین- همدان بنا شده و در آن کاروانسراهایی وجود داشته که
به نیکویی از مهمانان پذیرایی کرده و منزل بعدی کاروانسرای شاه عباسی در آوج می دانستند.
در فرهنگ عمید و فرهنگ فارسی معین معنای رایزن، مستشار، مشاور، طرف مشورت آورده شده است و هیچ توضیحی در خصوص رایزن و مهماندار آورده نشده است.
هرچند به مزاح از نود سال پیش عبارت "چولمک ساتان" برای رزن مصطلح شده که در آن پول غذا از مهمان اخذ میشده، که این موضوع مورد مزاحی نیز هیچ ارتباطی با مهمانداری ندارد.
موضوع بعد که قرارگرفتن در مسیر تهران و اصفهان آورده شده است نیاز به توضیح دارد، نخست انکه نقشه راههای زمان سلاجقه و قبل و بعد از آن باید بررسی گردد که آیا رزن در مسیر راه تهران بوده است یا خیر؟ همچنین تا قبل از قاجار (قجرها) تهران قریه ای کوچک در دامنه کوههای شهر ری بوده است. ثالثا صعب العبور بودن کوهستانهای آوج، این مساله را از ذهن بدور نگاه خواهد داشت که رزن محل کاروانسرا باشد.
در خصوص جاده قدیمی و فعلی اصفهان که از روستای قالا- گوزل دره در بخش نوبران شروع شده و پس از گذشتن از زمینهای جنوبی کرفس، سنقراباد، ادامه یافته و از جنوب اراضی قروه و نیر به همدان منتهی میشده است بطوریکه این جاده هیچ رابطه یا نزدیکی به رزن، درگزین فعلی نداشته است که بقایای این جاده هنوز در اراضی کرفس که توسط سازمان نقشه برداری ارتش، نقشه برداری شده، موجود بوده، فلذا بحث قرار گرفتن در مسیر جاده اصفهان برای قصبه رزن از ذهن بدور است.
6. رزن از واژه رزان به کسر گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا از رزان Rezan نام یکی از چهار دروازه طابران در مرکز طوس، نام دهی در بخش آمل و نور، همچنین نام دهی از دهستان طارم زنجان با 253 سکنه، نام ناحیه ای در کوههای غور میان هرات و بصره است.
معانی دیگر رزان نام پسر اسفندیار (دهخدا)، زن باوقار و با عفت (ناظم الاطبا، آنندراج، منتهی الارب) و از اقارب آن رزینه، رزین می باشد.
همچنین رزان از لغت فاعلی رزیدن به معنای رنگ کننده (آنندراج)، ریزان، ریزنده (ناظم الاطبا) می باشد. با توجه به وجود واژه بویاق، بویاقچی (رنگرز) و وجود طایفه بویاقچیان در رزن و کاج، هیچ تشابهی با نام رزن و رزان و ریزان و ریزنده دیده نمی شود.
7.رزن از واژه یا رزون Razun به معنای بزرگ، امیر (رزون بن الیداع از دشمنان بنی اسرائیل)، گرفته شده است که این احتمال بسیار بعید است.
8. برای رزن در فرهنگ آنندراج، منتهی الارب و ناظم الاطبا معنی دیگری اشاره شده است که همانا برداشتن چیزی با دست تا گرانی و سبکی آن بدست آید و معنای واژه توزین و وزن کردن است. در حالیکه در تورکی قپان، قپان ائله مک، چئکمک و ... وجود دارد که با واژه توزین عربی فاصله بسیار دارد.
9.در یادداشت سرکارخانم زکیه قراگوزلو در خصوص وجه تسمیه رزن امده است که رزن قدمت چندهزارساله داشته که از میان رفته است و دوباره در سال 850 هجری شمسی یعنی 545 سال قبل طایفه ای از جمهوری آزربایجان (آذربایجان) به این منطقه کوچ کرده و سرکرده آنها شخصی بنام قرای نوروز بوده که تپه نوروز دره سی در شمال شهرک فرهنگیان در غرب رزن موید آن است.
این نظر هم قرین به صحت شاید نباشد، هرچند مسافرت قرای نوروز شاید صحیح باشد ولی مستندات موثق تاریخی نشان میدهد که 400-500 سال قبل منطقه رزن زبانشان ترکمنی بوده و احتمال تغییر زبان به تورکی آذربایجانی در اثر مهاجرت قرای نوروز بعید است.
زیرا که در کرفس هم که بسیار قدیمی تر از رزن است نوروز دره سی وجود دارد و واژگان تورکی کرفس بسیار نزدیکتر به تورکی باکویی است. پس صحت این نظر هم جای سوال دارد. به استناد آثار تاریخی مکشوفه و تپه های باستانی کاوش نشده، قدمت تاریخی تمام روستاهای شهرستان به غیر از تازه کند و محمد آباد از قریه رزن بیشتر است.
10.رزن از ارژنگ گرفته شده است که بتدریج به ارژن، رژن و رزن تبدیل شده است. ارژن (ارزن، ارجن) نوعی بادام کوهی است که از آن کمان ساخته میشود و دارای پوستی محکم است که با توجه به اقلیم فعلی رزن این نکته نیز از موارد بعید و کم اهمیت است.
11.آنچه که رایج است اینست که رزن از واژه راهزن گرفته شده است که در محل سولطان بولاغی محل راهزنی بوده و محل فروش کالا و اموال در قسمت آوج بوده است. راهزن واژه فارسی است که باید است در منطقه تورک زبان و ترکمن نشین چنین واژه ای استفاده شود. همچنین رزن جای ثروتمندان و ... نبوده است که بتوان به قرابت معنایی ان تاکید کرد. همچنین فاصله ان با اصفهان جاداسی نیز بقدری بوده است که بتوان پای پیاده یا با الاغ و اسلامی بتوان این کالا را به منطقه صعب العبور آوج رساند. مهمتر اینکه عبور از گردنه آوج (آوا گئدیگی) کار سهلی نیست.
12. قطعا احداث قریه و قصبه رزن باید بعد از اسلام باشد مگر اینکه بعدها یافته های باستانشناسی اطلاعات دقیق توی را نشان دهند. همه میدانیم که سلجوقیان بعد از غزنویان و پیش از خوارزمشاهیان و در سال 429 میلادی تاسیس و در سال 552 منقرض شدند
و پایتخت آنها نیشابور، ری و اصفهان بوده است. هرچند در زمان سلجوقیان و پیش از ان وزرایی از منطقه درگزین در حکومت وجود داشته اند. از انجمله جلال الدین فرزند قوام الدین ابوالقاسم درگزینی(سال 548 ه.ق)، شمس الدین ابونجیب (خواهرزاده قوام الدین، 547ه.ق) و ... اشاره کرد.
13. رزن از واژه استوزن گرفته شده است. در کتاب نزهه القلوب که بسال 730 توسط حمدالله مستوفی نگاشته شده است بخش چهارم همدان (اعلم) مشتمل بر 35 پارچه ده می باشد که مهمترین انها اشوند(شوند)، ادمان، استوزن، نوار، قروک (قروه)، ایمان (عمان) بوده و قروه در قرن هشتم میلادی هزار خانواده بوده است. ولی قدیمی ترین نام از قصبه قروه در سال 340 در اخبارالبلدان ابن الفقیه همدانی اورده شده است. بنظر میرسد که واژه استوزن بیشتر به پیشنه روستای سوزن برسد تا قصبه رزن.
14.واژه رزن در ترمینولوژی تورکی استانبولی به حالت sleepگفته میشود که در آن بدن انسان یا حیوان به استراحت رفته و دوباره بعد از مدتی قابلیت حیات وفعالیت دارد. آیا میتوان بین واژه خواب و یاخواب آلوده با مردم شهر رزن که در اقلیم سرد زندگی میکنند ارتباطی پیدا کرد؟
15. معنای دیگر رزن در تورکی استانبولی گیزلی سیرلر (رازهای پنهان)، گیزلی لیکلر(مخفیانه ها) می باشد که برقراری ارتباط آن با قصبه رزن کمی دشوار است.
در پایان بنظر میرسد رزن بر گرفته از واژه رزون به معنای تپه های کوچک و کم ارتفاعی باشد که اطراف این قصبه را فراگرفته و در منطقه نسبتا مرتفعی قرار داشته است. هرچند این حوزه بسیار وسیع بوده و مداقه نظر بیشتری را می طلبد. امیداست این نوشتار قدمی باشد برای بیان واقعی تر وجه تسمیه شهر رزن و پاسخی برای گمانهای کم صحت و اعتبار.
احمد صلاحی، یازدهم تیرماه 1395
وجه تسمیه های احتمالی رزن بشرح زیر است:
1. رزن به معنای جای بلند و هموار که آب ایستد در وی (ناظم الاطباء) (فرهنگ آنندراج ) (منتهی الارب ). چنبر آب در کوه را گویند، جای مرتفع که در آن آب بایستد (فرهنگ نظام ). از اقرب الموارد (چیزهای نزدیک به آن) میتوان به روزون Röuzun و رزان Rezan اشاره کرد که مکان مرتفع که به طمانینه آب در آن گرد آید.
نگارنده نیز معتقد است که باتوجه به ارتفاع 1860 متری رزن از سطح دریا و نیز صاف بودن دشت رزن در چهار طرف شمال، جنوب و شرق و غرب روی این وجه تسمیه باید دقت بیشتری نمود.
2. رزن به معنای تل کوچک (فرهنگ نظام)، رُزون به معنای تل خرد (مهذب الاسماء) می باشد. با توجه به وجود تپه ها روی این گزینه نیز دقت نظر داشت.
از تپه های اطراف بخش رزن می توان به تپه های زیر اشاره کرد که غالب آنها تاریخی است از جمله:
تپه زاغا (میسینک)، سوزن تپه سی (سوزن)، عسگربئگ تپه سی (رازین)، عمیان تپه سی (نظام آباد)، سلیمان قالا تپه سی (غینرجه)، غیبعلی تپه سی (سنقرآباد)، زاغاتپه سی(میسینک)، فارسون تپه سی (2 تپه، فارسجین)، تپه ارگز(نوار)، کروانا تپه سی (کاروانه)، اورتا قالا تپه سی(منصورآباد)، هریان تپه سی، کلبه یوسوف تپه سی (احمدآباد)، کاهارد تپه سی (کهارد، 4 تپه)، گوور قالا تپه سی (وروزین، هریان)، ناقارا خانه تپه سی (میسینک)، کهریز تپه (قارا قیه)، غلام تپه سی - قوزئی و گونئی (قئییش، قایش)، یئککه تپه (نیر)، یئککه تپه (توموزان)، گیلدیر تپه (توموزان)، مجمعئی یا مجمگی تپه سی (سورتوگون)، یوخاری چیمن تپه سی (سیراب)، قوشا تپه- گون باتان، گون چیخن (کاروانه)، وروزین تپه سی (وروزین)، آلما تپه (خیگان)، بالا تپه (سنقرآباد)، قورد تپه (کرفس)، آغچا خارابا تپه سی(آغچه خرابه)، آق بولاخ یا آبولاخ تپه سی (کورتول، بادکوه)، ابیلحسن خان تپه سی (دولگورد)، وسمق تپه سی، وئیه ر تپه سی (ویر)، امتلر تپه سی، حکان تپه سی، گاموشلو بویوک تپه (جامیشلو)، جینی قالا تپه سی (چوروه، چورمق) و دهها تپه تاریخی و غیر تاریخی دیگر را میتوان نام برد که در آن مقطع در اطراف قصبه (روستای) رزن قرار داشته اند.
3. رزن از واژه رز بمعنای درخت انگور گرفته شده است و در برخی نظرات آمده است که وجود تاکستانهای فراوان در رزن دلیل این نامگذاری است. این ساده ترین و غلط ترین تحلیل در مورد نام رزن می باشد زیرا رزن یکی از خشکترین و کم آب ترین مناطق در سطح شهرستان است و از زمانهای قدیم مکان اصلی تاکستانها در رزن را روستای سوزن، چانگرین و بخش جنوبشرقی قروه بوده است.
همچنین با توجه به سوابق تاریخی و یافته های باستان شناسی که قدیمی ترین نقطه شهرستان بترتیب کرفس(دو هزار سال قبل میلاد)، میسینک (هزاره اول قبل میلاد)، قروه درگزین و درگزین می باشند و نیز پیدا شدن کتیبه هایی چون "دینقیر" با قدمت 7200 سال همه و همه نشان میدهد که زبان این منطقه تورکی و زبانهای پروتورک بوده و تا چهارصد سال قبل زبان منطقه ترکمنی بوده است.
با این شواهد باید دنبال ریشه تورکی و ترکمنی برای رزن گشت. زیرا این منطقه چه قبل از اسلام، چه بعد از سلاجقه و چه الان هیچ وقت فارسی نبوده است که بتوان ریشه های فارسی یا عربی برای جستجو کرد.
4. رزن از ریشه ارزن گرفته شده است. این هم به همان ادله مطرح شده در بند سوم مردود است. ضمن اینکه هیچ وقت کلمه "داری Dari, Daru" که به معنای ارزن در زبان ترکی است هیچ قرابت و تشابهی با ارزن ندارد.
ارزن که در زمان خشکسالی بعنوان غله در تغذیه انسانها استفاده میشده است که 15 درصد پروتئین داشته و بعلت فیبر بالا، مصرف آن در انسان محدودیت داشته و غالبا غذای طیور است. ارزن بالا عملکرد پایین به میزان بسیار اندک و در حد یک یا دو کرت کشت میشده است.
5.رزن به معنای رایزن " مهماندار" گرفته شده است. در یک وبلاگ به استناد نظرات و تحقیق آنوبانینی با استنباط اینکه رزن بر سر راه اصفهان- زنجان، و قزوین- همدان بنا شده و در آن کاروانسراهایی وجود داشته که
به نیکویی از مهمانان پذیرایی کرده و منزل بعدی کاروانسرای شاه عباسی در آوج می دانستند.
در فرهنگ عمید و فرهنگ فارسی معین معنای رایزن، مستشار، مشاور، طرف مشورت آورده شده است و هیچ توضیحی در خصوص رایزن و مهماندار آورده نشده است.
هرچند به مزاح از نود سال پیش عبارت "چولمک ساتان" برای رزن مصطلح شده که در آن پول غذا از مهمان اخذ میشده، که این موضوع مورد مزاحی نیز هیچ ارتباطی با مهمانداری ندارد.
موضوع بعد که قرارگرفتن در مسیر تهران و اصفهان آورده شده است نیاز به توضیح دارد، نخست انکه نقشه راههای زمان سلاجقه و قبل و بعد از آن باید بررسی گردد که آیا رزن در مسیر راه تهران بوده است یا خیر؟ همچنین تا قبل از قاجار (قجرها) تهران قریه ای کوچک در دامنه کوههای شهر ری بوده است. ثالثا صعب العبور بودن کوهستانهای آوج، این مساله را از ذهن بدور نگاه خواهد داشت که رزن محل کاروانسرا باشد.
در خصوص جاده قدیمی و فعلی اصفهان که از روستای قالا- گوزل دره در بخش نوبران شروع شده و پس از گذشتن از زمینهای جنوبی کرفس، سنقراباد، ادامه یافته و از جنوب اراضی قروه و نیر به همدان منتهی میشده است بطوریکه این جاده هیچ رابطه یا نزدیکی به رزن، درگزین فعلی نداشته است که بقایای این جاده هنوز در اراضی کرفس که توسط سازمان نقشه برداری ارتش، نقشه برداری شده، موجود بوده، فلذا بحث قرار گرفتن در مسیر جاده اصفهان برای قصبه رزن از ذهن بدور است.
6. رزن از واژه رزان به کسر گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا از رزان Rezan نام یکی از چهار دروازه طابران در مرکز طوس، نام دهی در بخش آمل و نور، همچنین نام دهی از دهستان طارم زنجان با 253 سکنه، نام ناحیه ای در کوههای غور میان هرات و بصره است.
معانی دیگر رزان نام پسر اسفندیار (دهخدا)، زن باوقار و با عفت (ناظم الاطبا، آنندراج، منتهی الارب) و از اقارب آن رزینه، رزین می باشد.
همچنین رزان از لغت فاعلی رزیدن به معنای رنگ کننده (آنندراج)، ریزان، ریزنده (ناظم الاطبا) می باشد. با توجه به وجود واژه بویاق، بویاقچی (رنگرز) و وجود طایفه بویاقچیان در رزن و کاج، هیچ تشابهی با نام رزن و رزان و ریزان و ریزنده دیده نمی شود.
7.رزن از واژه یا رزون Razun به معنای بزرگ، امیر (رزون بن الیداع از دشمنان بنی اسرائیل)، گرفته شده است که این احتمال بسیار بعید است.
8. برای رزن در فرهنگ آنندراج، منتهی الارب و ناظم الاطبا معنی دیگری اشاره شده است که همانا برداشتن چیزی با دست تا گرانی و سبکی آن بدست آید و معنای واژه توزین و وزن کردن است. در حالیکه در تورکی قپان، قپان ائله مک، چئکمک و ... وجود دارد که با واژه توزین عربی فاصله بسیار دارد.
9.در یادداشت سرکارخانم زکیه قراگوزلو در خصوص وجه تسمیه رزن امده است که رزن قدمت چندهزارساله داشته که از میان رفته است و دوباره در سال 850 هجری شمسی یعنی 545 سال قبل طایفه ای از جمهوری آزربایجان (آذربایجان) به این منطقه کوچ کرده و سرکرده آنها شخصی بنام قرای نوروز بوده که تپه نوروز دره سی در شمال شهرک فرهنگیان در غرب رزن موید آن است.
این نظر هم قرین به صحت شاید نباشد، هرچند مسافرت قرای نوروز شاید صحیح باشد ولی مستندات موثق تاریخی نشان میدهد که 400-500 سال قبل منطقه رزن زبانشان ترکمنی بوده و احتمال تغییر زبان به تورکی آذربایجانی در اثر مهاجرت قرای نوروز بعید است.
زیرا که در کرفس هم که بسیار قدیمی تر از رزن است نوروز دره سی وجود دارد و واژگان تورکی کرفس بسیار نزدیکتر به تورکی باکویی است. پس صحت این نظر هم جای سوال دارد. به استناد آثار تاریخی مکشوفه و تپه های باستانی کاوش نشده، قدمت تاریخی تمام روستاهای شهرستان به غیر از تازه کند و محمد آباد از قریه رزن بیشتر است.
10.رزن از ارژنگ گرفته شده است که بتدریج به ارژن، رژن و رزن تبدیل شده است. ارژن (ارزن، ارجن) نوعی بادام کوهی است که از آن کمان ساخته میشود و دارای پوستی محکم است که با توجه به اقلیم فعلی رزن این نکته نیز از موارد بعید و کم اهمیت است.
11.آنچه که رایج است اینست که رزن از واژه راهزن گرفته شده است که در محل سولطان بولاغی محل راهزنی بوده و محل فروش کالا و اموال در قسمت آوج بوده است. راهزن واژه فارسی است که باید است در منطقه تورک زبان و ترکمن نشین چنین واژه ای استفاده شود. همچنین رزن جای ثروتمندان و ... نبوده است که بتوان به قرابت معنایی ان تاکید کرد. همچنین فاصله ان با اصفهان جاداسی نیز بقدری بوده است که بتوان پای پیاده یا با الاغ و اسلامی بتوان این کالا را به منطقه صعب العبور آوج رساند. مهمتر اینکه عبور از گردنه آوج (آوا گئدیگی) کار سهلی نیست.
12. قطعا احداث قریه و قصبه رزن باید بعد از اسلام باشد مگر اینکه بعدها یافته های باستانشناسی اطلاعات دقیق توی را نشان دهند. همه میدانیم که سلجوقیان بعد از غزنویان و پیش از خوارزمشاهیان و در سال 429 میلادی تاسیس و در سال 552 منقرض شدند
و پایتخت آنها نیشابور، ری و اصفهان بوده است. هرچند در زمان سلجوقیان و پیش از ان وزرایی از منطقه درگزین در حکومت وجود داشته اند. از انجمله جلال الدین فرزند قوام الدین ابوالقاسم درگزینی(سال 548 ه.ق)، شمس الدین ابونجیب (خواهرزاده قوام الدین، 547ه.ق) و ... اشاره کرد.
13. رزن از واژه استوزن گرفته شده است. در کتاب نزهه القلوب که بسال 730 توسط حمدالله مستوفی نگاشته شده است بخش چهارم همدان (اعلم) مشتمل بر 35 پارچه ده می باشد که مهمترین انها اشوند(شوند)، ادمان، استوزن، نوار، قروک (قروه)، ایمان (عمان) بوده و قروه در قرن هشتم میلادی هزار خانواده بوده است. ولی قدیمی ترین نام از قصبه قروه در سال 340 در اخبارالبلدان ابن الفقیه همدانی اورده شده است. بنظر میرسد که واژه استوزن بیشتر به پیشنه روستای سوزن برسد تا قصبه رزن.
14.واژه رزن در ترمینولوژی تورکی استانبولی به حالت sleepگفته میشود که در آن بدن انسان یا حیوان به استراحت رفته و دوباره بعد از مدتی قابلیت حیات وفعالیت دارد. آیا میتوان بین واژه خواب و یاخواب آلوده با مردم شهر رزن که در اقلیم سرد زندگی میکنند ارتباطی پیدا کرد؟
15. معنای دیگر رزن در تورکی استانبولی گیزلی سیرلر (رازهای پنهان)، گیزلی لیکلر(مخفیانه ها) می باشد که برقراری ارتباط آن با قصبه رزن کمی دشوار است.
در پایان بنظر میرسد رزن بر گرفته از واژه رزون به معنای تپه های کوچک و کم ارتفاعی باشد که اطراف این قصبه را فراگرفته و در منطقه نسبتا مرتفعی قرار داشته است. هرچند این حوزه بسیار وسیع بوده و مداقه نظر بیشتری را می طلبد. امیداست این نوشتار قدمی باشد برای بیان واقعی تر وجه تسمیه شهر رزن و پاسخی برای گمانهای کم صحت و اعتبار.
احمد صلاحی، یازدهم تیرماه 1395
وجه تسمیه های احتمالی رزن بشرح زیر است:
1. رزن به معنای جای بلند و هموار که آب ایستد در وی (ناظم الاطباء) (فرهنگ آنندراج ) (منتهی الارب ). چنبر آب در کوه را گویند، جای مرتفع که در آن آب بایستد (فرهنگ نظام ). از اقرب الموارد (چیزهای نزدیک به آن) میتوان به روزون Röuzun و رزان Rezan اشاره کرد که مکان مرتفع که به طمانینه آب در آن گرد آید.
نگارنده نیز معتقد است که باتوجه به ارتفاع 1860 متری رزن از سطح دریا و نیز صاف بودن دشت رزن در چهار طرف شمال، جنوب و شرق و غرب روی این وجه تسمیه باید دقت بیشتری نمود.
2. رزن به معنای تل کوچک (فرهنگ نظام)، رُزون به معنای تل خرد (مهذب الاسماء) می باشد. با توجه به وجود تپه ها روی این گزینه نیز دقت نظر داشت.
از تپه های اطراف بخش رزن می توان به تپه های زیر اشاره کرد که غالب آنها تاریخی است از جمله:
تپه زاغا (میسینک)، سوزن تپه سی (سوزن)، عسگربئگ تپه سی (رازین)، عمیان تپه سی (نظام آباد)، سلیمان قالا تپه سی (غینرجه)، غیبعلی تپه سی (سنقرآباد)، زاغاتپه سی(میسینک)، فارسون تپه سی (2 تپه، فارسجین)، تپه ارگز(نوار)، کروانا تپه سی (کاروانه)، اورتا قالا تپه سی(منصورآباد)، هریان تپه سی، کلبه یوسوف تپه سی (احمدآباد)، کاهارد تپه سی (کهارد، 4 تپه)، گوور قالا تپه سی (وروزین، هریان)، ناقارا خانه تپه سی (میسینک)، کهریز تپه (قارا قیه)، غلام تپه سی - قوزئی و گونئی (قئییش، قایش)، یئککه تپه (نیر)، یئککه تپه (توموزان)، گیلدیر تپه (توموزان)، مجمعئی یا مجمگی تپه سی (سورتوگون)، یوخاری چیمن تپه سی (سیراب)، قوشا تپه- گون باتان، گون چیخن (کاروانه)، وروزین تپه سی (وروزین)، آلما تپه (خیگان)، بالا تپه (سنقرآباد)، قورد تپه (کرفس)، آغچا خارابا تپه سی(آغچه خرابه)، آق بولاخ یا آبولاخ تپه سی (کورتول، بادکوه)، ابیلحسن خان تپه سی (دولگورد)، وسمق تپه سی، وئیه ر تپه سی (ویر)، امتلر تپه سی، حکان تپه سی، گاموشلو بویوک تپه (جامیشلو)، جینی قالا تپه سی (چوروه، چورمق) و دهها تپه تاریخی و غیر تاریخی دیگر را میتوان نام برد که در آن مقطع در اطراف قصبه (روستای) رزن قرار داشته اند.
3. رزن از واژه رز بمعنای درخت انگور گرفته شده است و در برخی نظرات آمده است که وجود تاکستانهای فراوان در رزن دلیل این نامگذاری است. این ساده ترین و غلط ترین تحلیل در مورد نام رزن می باشد زیرا رزن یکی از خشکترین و کم آب ترین مناطق در سطح شهرستان است و از زمانهای قدیم مکان اصلی تاکستانها در رزن را روستای سوزن، چانگرین و بخش جنوبشرقی قروه بوده است.
همچنین با توجه به سوابق تاریخی و یافته های باستان شناسی که قدیمی ترین نقطه شهرستان بترتیب کرفس(دو هزار سال قبل میلاد)، میسینک (هزاره اول قبل میلاد)، قروه درگزین و درگزین می باشند و نیز پیدا شدن کتیبه هایی چون "دینقیر" با قدمت 7200 سال همه و همه نشان میدهد که زبان این منطقه تورکی و زبانهای پروتورک بوده و تا چهارصد سال قبل زبان منطقه ترکمنی بوده است.
با این شواهد باید دنبال ریشه تورکی و ترکمنی برای رزن گشت. زیرا این منطقه چه قبل از اسلام، چه بعد از سلاجقه و چه الان هیچ وقت فارسی نبوده است که بتوان ریشه های فارسی یا عربی برای جستجو کرد.
4. رزن از ریشه ارزن گرفته شده است. این هم به همان ادله مطرح شده در بند سوم مردود است. ضمن اینکه هیچ وقت کلمه "داری Dari, Daru" که به معنای ارزن در زبان ترکی است هیچ قرابت و تشابهی با ارزن ندارد.
ارزن که در زمان خشکسالی بعنوان غله در تغذیه انسانها استفاده میشده است که 15 درصد پروتئین داشته و بعلت فیبر بالا، مصرف آن در انسان محدودیت داشته و غالبا غذای طیور است. ارزن بالا عملکرد پایین به میزان بسیار اندک و در حد یک یا دو کرت کشت میشده است.
5.رزن به معنای رایزن " مهماندار" گرفته شده است. در یک وبلاگ به استناد نظرات و تحقیق آنوبانینی با استنباط اینکه رزن بر سر راه اصفهان- زنجان، و قزوین- همدان بنا شده و در آن کاروانسراهایی وجود داشته که
به نیکویی از مهمانان پذیرایی کرده و منزل بعدی کاروانسرای شاه عباسی در آوج می دانستند.
در فرهنگ عمید و فرهنگ فارسی معین معنای رایزن، مستشار، مشاور، طرف مشورت آورده شده است و هیچ توضیحی در خصوص رایزن و مهماندار آورده نشده است.
هرچند به مزاح از نود سال پیش عبارت "چولمک ساتان" برای رزن مصطلح شده که در آن پول غذا از مهمان اخذ میشده، که این موضوع مورد مزاحی نیز هیچ ارتباطی با مهمانداری ندارد.
موضوع بعد که قرارگرفتن در مسیر تهران و اصفهان آورده شده است نیاز به توضیح دارد، نخست انکه نقشه راههای زمان سلاجقه و قبل و بعد از آن باید بررسی گردد که آیا رزن در مسیر راه تهران بوده است یا خیر؟ همچنین تا قبل از قاجار (قجرها) تهران قریه ای کوچک در دامنه کوههای شهر ری بوده است. ثالثا صعب العبور بودن کوهستانهای آوج، این مساله را از ذهن بدور نگاه خواهد داشت که رزن محل کاروانسرا باشد.
در خصوص جاده قدیمی و فعلی اصفهان که از روستای قالا- گوزل دره در بخش نوبران شروع شده و پس از گذشتن از زمینهای جنوبی کرفس، سنقراباد، ادامه یافته و از جنوب اراضی قروه و نیر به همدان منتهی میشده است بطوریکه این جاده هیچ رابطه یا نزدیکی به رزن، درگزین فعلی نداشته است که بقایای این جاده هنوز در اراضی کرفس که توسط سازمان نقشه برداری ارتش، نقشه برداری شده، موجود بوده، فلذا بحث قرار گرفتن در مسیر جاده اصفهان برای قصبه رزن از ذهن بدور است.
6. رزن از واژه رزان به کسر گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا از رزان Rezan نام یکی از چهار دروازه طابران در مرکز طوس، نام دهی در بخش آمل و نور، همچنین نام دهی از دهستان طارم زنجان با 253 سکنه، نام ناحیه ای در کوههای غور میان هرات و بصره است.
معانی دیگر رزان نام پسر اسفندیار (دهخدا)، زن باوقار و با عفت (ناظم الاطبا، آنندراج، منتهی الارب) و از اقارب آن رزینه، رزین می باشد.
همچنین رزان از لغت فاعلی رزیدن به معنای رنگ کننده (آنندراج)، ریزان، ریزنده (ناظم الاطبا) می باشد. با توجه به وجود واژه بویاق، بویاقچی (رنگرز) و وجود طایفه بویاقچیان در رزن و کاج، هیچ تشابهی با نام رزن و رزان و ریزان و ریزنده دیده نمی شود.
7.رزن از واژه یا رزون Razun به معنای بزرگ، امیر (رزون بن الیداع از دشمنان بنی اسرائیل)، گرفته شده است که این احتمال بسیار بعید است.
8. برای رزن در فرهنگ آنندراج، منتهی الارب و ناظم الاطبا معنی دیگری اشاره شده است که همانا برداشتن چیزی با دست تا گرانی و سبکی آن بدست آید و معنای واژه توزین و وزن کردن است. در حالیکه در تورکی قپان، قپان ائله مک، چئکمک و ... وجود دارد که با واژه توزین عربی فاصله بسیار دارد.
9.در یادداشت سرکارخانم زکیه قراگوزلو در خصوص وجه تسمیه رزن امده است که رزن قدمت چندهزارساله داشته که از میان رفته است و دوباره در سال 850 هجری شمسی یعنی 545 سال قبل طایفه ای از جمهوری آزربایجان (آذربایجان) به این منطقه کوچ کرده و سرکرده آنها شخصی بنام قرای نوروز بوده که تپه نوروز دره سی در شمال شهرک فرهنگیان در غرب رزن موید آن است.
این نظر هم قرین به صحت شاید نباشد، هرچند مسافرت قرای نوروز شاید صحیح باشد ولی مستندات موثق تاریخی نشان میدهد که 400-500 سال قبل منطقه رزن زبانشان ترکمنی بوده و احتمال تغییر زبان به تورکی آذربایجانی در اثر مهاجرت قرای نوروز بعید است.
زیرا که در کرفس هم که بسیار قدیمی تر از رزن است نوروز دره سی وجود دارد و واژگان تورکی کرفس بسیار نزدیکتر به تورکی باکویی است. پس صحت این نظر هم جای سوال دارد. به استناد آثار تاریخی مکشوفه و تپه های باستانی کاوش نشده، قدمت تاریخی تمام روستاهای شهرستان به غیر از تازه کند و محمد آباد از قریه رزن بیشتر است.
10.رزن از ارژنگ گرفته شده است که بتدریج به ارژن، رژن و رزن تبدیل شده است. ارژن (ارزن، ارجن) نوعی بادام کوهی است که از آن کمان ساخته میشود و دارای پوستی محکم است که با توجه به اقلیم فعلی رزن این نکته نیز از موارد بعید و کم اهمیت است.
11.آنچه که رایج است اینست که رزن از واژه راهزن گرفته شده است که در محل سولطان بولاغی محل راهزنی بوده و محل فروش کالا و اموال در قسمت آوج بوده است. راهزن واژه فارسی است که باید است در منطقه تورک زبان و ترکمن نشین چنین واژه ای استفاده شود. همچنین رزن جای ثروتمندان و ... نبوده است که بتوان به قرابت معنایی ان تاکید کرد. همچنین فاصله ان با اصفهان جاداسی نیز بقدری بوده است که بتوان پای پیاده یا با الاغ و اسلامی بتوان این کالا را به منطقه صعب العبور آوج رساند. مهمتر اینکه عبور از گردنه آوج (آوا گئدیگی) کار سهلی نیست.
12. قطعا احداث قریه و قصبه رزن باید بعد از اسلام باشد مگر اینکه بعدها یافته های باستانشناسی اطلاعات دقیق توی را نشان دهند. همه میدانیم که سلجوقیان بعد از غزنویان و پیش از خوارزمشاهیان و در سال 429 میلادی تاسیس و در سال 552 منقرض شدند
و پایتخت آنها نیشابور، ری و اصفهان بوده است. هرچند در زمان سلجوقیان و پیش از ان وزرایی از منطقه درگزین در حکومت وجود داشته اند. از انجمله جلال الدین فرزند قوام الدین ابوالقاسم درگزینی(سال 548 ه.ق)، شمس الدین ابونجیب (خواهرزاده قوام الدین، 547ه.ق) و ... اشاره کرد.
13. رزن از واژه استوزن گرفته شده است. در کتاب نزهه القلوب که بسال 730 توسط حمدالله مستوفی نگاشته شده است بخش چهارم همدان (اعلم) مشتمل بر 35 پارچه ده می باشد که مهمترین انها اشوند(شوند)، ادمان، استوزن، نوار، قروک (قروه)، ایمان (عمان) بوده و قروه در قرن هشتم میلادی هزار خانواده بوده است. ولی قدیمی ترین نام از قصبه قروه در سال 340 در اخبارالبلدان ابن الفقیه همدانی اورده شده است. بنظر میرسد که واژه استوزن بیشتر به پیشنه روستای سوزن برسد تا قصبه رزن.
14.واژه رزن در ترمینولوژی تورکی استانبولی به حالت sleepگفته میشود که در آن بدن انسان یا حیوان به استراحت رفته و دوباره بعد از مدتی قابلیت حیات وفعالیت دارد. آیا میتوان بین واژه خواب و یاخواب آلوده با مردم شهر رزن که در اقلیم سرد زندگی میکنند ارتباطی پیدا کرد؟
15. معنای دیگر رزن در تورکی استانبولی گیزلی سیرلر (رازهای پنهان)، گیزلی لیکلر(مخفیانه ها) می باشد که برقراری ارتباط آن با قصبه رزن کمی دشوار است.
در پایان بنظر میرسد رزن بر گرفته از واژه رزون به معنای تپه های کوچک و کم ارتفاعی باشد که اطراف این قصبه را فراگرفته و در منطقه نسبتا مرتفعی قرار داشته است. هرچند این حوزه بسیار وسیع بوده و مداقه نظر بیشتری را می طلبد. امیداست این نوشتار قدمی باشد برای بیان واقعی تر وجه تسمیه شهر رزن و پاسخی برای گمانهای کم صحت و اعتبار.
احمد صلاحی، یازدهم تیرماه 1395
وجه تسمیه های احتمالی رزن بشرح زیر است:
,1. رزن به معنای جای بلند و هموار که آب ایستد در وی (ناظم الاطباء) (فرهنگ آنندراج ) (منتهی الارب ). چنبر آب در کوه را گویند، جای مرتفع که در آن آب بایستد (فرهنگ نظام ). از اقرب الموارد (چیزهای نزدیک به آن) میتوان به روزون Röuzun و رزان Rezan اشاره کرد که مکان مرتفع که به طمانینه آب در آن گرد آید.
,نگارنده نیز معتقد است که باتوجه به ارتفاع 1860 متری رزن از سطح دریا و نیز صاف بودن دشت رزن در چهار طرف شمال، جنوب و شرق و غرب روی این وجه تسمیه باید دقت بیشتری نمود.
,2. رزن به معنای تل کوچک (فرهنگ نظام)، رُزون به معنای تل خرد (مهذب الاسماء) می باشد. با توجه به وجود تپه ها روی این گزینه نیز دقت نظر داشت.
,
از تپه های اطراف بخش رزن می توان به تپه های زیر اشاره کرد که غالب آنها تاریخی است از جمله:
تپه زاغا (میسینک)، سوزن تپه سی (سوزن)، عسگربئگ تپه سی (رازین)، عمیان تپه سی (نظام آباد)، سلیمان قالا تپه سی (غینرجه)، غیبعلی تپه سی (سنقرآباد)، زاغاتپه سی(میسینک)، فارسون تپه سی (2 تپه، فارسجین)، تپه ارگز(نوار)، کروانا تپه سی (کاروانه)، اورتا قالا تپه سی(منصورآباد)، هریان تپه سی، کلبه یوسوف تپه سی (احمدآباد)، کاهارد تپه سی (کهارد، 4 تپه)، گوور قالا تپه سی (وروزین، هریان)، ناقارا خانه تپه سی (میسینک)، کهریز تپه (قارا قیه)، غلام تپه سی - قوزئی و گونئی (قئییش، قایش)، یئککه تپه (نیر)، یئککه تپه (توموزان)، گیلدیر تپه (توموزان)، مجمعئی یا مجمگی تپه سی (سورتوگون)، یوخاری چیمن تپه سی (سیراب)، قوشا تپه- گون باتان، گون چیخن (کاروانه)، وروزین تپه سی (وروزین)، آلما تپه (خیگان)، بالا تپه (سنقرآباد)، قورد تپه (کرفس)، آغچا خارابا تپه سی(آغچه خرابه)، آق بولاخ یا آبولاخ تپه سی (کورتول، بادکوه)، ابیلحسن خان تپه سی (دولگورد)، وسمق تپه سی، وئیه ر تپه سی (ویر)، امتلر تپه سی، حکان تپه سی، گاموشلو بویوک تپه (جامیشلو)، جینی قالا تپه سی (چوروه، چورمق) و دهها تپه تاریخی و غیر تاریخی دیگر را میتوان نام برد که در آن مقطع در اطراف قصبه (روستای) رزن قرار داشته اند.
,
3. رزن از واژه رز بمعنای درخت انگور گرفته شده است و در برخی نظرات آمده است که وجود تاکستانهای فراوان در رزن دلیل این نامگذاری است. این ساده ترین و غلط ترین تحلیل در مورد نام رزن می باشد زیرا رزن یکی از خشکترین و کم آب ترین مناطق در سطح شهرستان است و از زمانهای قدیم مکان اصلی تاکستانها در رزن را روستای سوزن، چانگرین و بخش جنوبشرقی قروه بوده است.
,همچنین با توجه به سوابق تاریخی و یافته های باستان شناسی که قدیمی ترین نقطه شهرستان بترتیب کرفس(دو هزار سال قبل میلاد)، میسینک (هزاره اول قبل میلاد)، قروه درگزین و درگزین می باشند و نیز پیدا شدن کتیبه هایی چون "دینقیر" با قدمت 7200 سال همه و همه نشان میدهد که زبان این منطقه تورکی و زبانهای پروتورک بوده و تا چهارصد سال قبل زبان منطقه ترکمنی بوده است.
,با این شواهد باید دنبال ریشه تورکی و ترکمنی برای رزن گشت. زیرا این منطقه چه قبل از اسلام، چه بعد از سلاجقه و چه الان هیچ وقت فارسی نبوده است که بتوان ریشه های فارسی یا عربی برای جستجو کرد.
,
4. رزن از ریشه ارزن گرفته شده است. این هم به همان ادله مطرح شده در بند سوم مردود است. ضمن اینکه هیچ وقت کلمه "داری Dari, Daru" که به معنای ارزن در زبان ترکی است هیچ قرابت و تشابهی با ارزن ندارد.
ارزن که در زمان خشکسالی بعنوان غله در تغذیه انسانها استفاده میشده است که 15 درصد پروتئین داشته و بعلت فیبر بالا، مصرف آن در انسان محدودیت داشته و غالبا غذای طیور است. ارزن بالا عملکرد پایین به میزان بسیار اندک و در حد یک یا دو کرت کشت میشده است.
,
5.رزن به معنای رایزن " مهماندار" گرفته شده است. در یک وبلاگ به استناد نظرات و تحقیق آنوبانینی با استنباط اینکه رزن بر سر راه اصفهان- زنجان، و قزوین- همدان بنا شده و در آن کاروانسراهایی وجود داشته که
به نیکویی از مهمانان پذیرایی کرده و منزل بعدی کاروانسرای شاه عباسی در آوج می دانستند.
,
در فرهنگ عمید و فرهنگ فارسی معین معنای رایزن، مستشار، مشاور، طرف مشورت آورده شده است و هیچ توضیحی در خصوص رایزن و مهماندار آورده نشده است.
,هرچند به مزاح از نود سال پیش عبارت "چولمک ساتان" برای رزن مصطلح شده که در آن پول غذا از مهمان اخذ میشده، که این موضوع مورد مزاحی نیز هیچ ارتباطی با مهمانداری ندارد.
,موضوع بعد که قرارگرفتن در مسیر تهران و اصفهان آورده شده است نیاز به توضیح دارد، نخست انکه نقشه راههای زمان سلاجقه و قبل و بعد از آن باید بررسی گردد که آیا رزن در مسیر راه تهران بوده است یا خیر؟ همچنین تا قبل از قاجار (قجرها) تهران قریه ای کوچک در دامنه کوههای شهر ری بوده است. ثالثا صعب العبور بودن کوهستانهای آوج، این مساله را از ذهن بدور نگاه خواهد داشت که رزن محل کاروانسرا باشد.
,در خصوص جاده قدیمی و فعلی اصفهان که از روستای قالا- گوزل دره در بخش نوبران شروع شده و پس از گذشتن از زمینهای جنوبی کرفس، سنقراباد، ادامه یافته و از جنوب اراضی قروه و نیر به همدان منتهی میشده است بطوریکه این جاده هیچ رابطه یا نزدیکی به رزن، درگزین فعلی نداشته است که بقایای این جاده هنوز در اراضی کرفس که توسط سازمان نقشه برداری ارتش، نقشه برداری شده، موجود بوده، فلذا بحث قرار گرفتن در مسیر جاده اصفهان برای قصبه رزن از ذهن بدور است.
,
6. رزن از واژه رزان به کسر گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا از رزان Rezan نام یکی از چهار دروازه طابران در مرکز طوس، نام دهی در بخش آمل و نور، همچنین نام دهی از دهستان طارم زنجان با 253 سکنه، نام ناحیه ای در کوههای غور میان هرات و بصره است.
معانی دیگر رزان نام پسر اسفندیار (دهخدا)، زن باوقار و با عفت (ناظم الاطبا، آنندراج، منتهی الارب) و از اقارب آن رزینه، رزین می باشد.
,
همچنین رزان از لغت فاعلی رزیدن به معنای رنگ کننده (آنندراج)، ریزان، ریزنده (ناظم الاطبا) می باشد. با توجه به وجود واژه بویاق، بویاقچی (رنگرز) و وجود طایفه بویاقچیان در رزن و کاج، هیچ تشابهی با نام رزن و رزان و ریزان و ریزنده دیده نمی شود.
,7.رزن از واژه یا رزون Razun به معنای بزرگ، امیر (رزون بن الیداع از دشمنان بنی اسرائیل)، گرفته شده است که این احتمال بسیار بعید است.
,8. برای رزن در فرهنگ آنندراج، منتهی الارب و ناظم الاطبا معنی دیگری اشاره شده است که همانا برداشتن چیزی با دست تا گرانی و سبکی آن بدست آید و معنای واژه توزین و وزن کردن است. در حالیکه در تورکی قپان، قپان ائله مک، چئکمک و ... وجود دارد که با واژه توزین عربی فاصله بسیار دارد.
,9.در یادداشت سرکارخانم زکیه قراگوزلو در خصوص وجه تسمیه رزن امده است که رزن قدمت چندهزارساله داشته که از میان رفته است و دوباره در سال 850 هجری شمسی یعنی 545 سال قبل طایفه ای از جمهوری آزربایجان (آذربایجان) به این منطقه کوچ کرده و سرکرده آنها شخصی بنام قرای نوروز بوده که تپه نوروز دره سی در شمال شهرک فرهنگیان در غرب رزن موید آن است.
,این نظر هم قرین به صحت شاید نباشد، هرچند مسافرت قرای نوروز شاید صحیح باشد ولی مستندات موثق تاریخی نشان میدهد که 400-500 سال قبل منطقه رزن زبانشان ترکمنی بوده و احتمال تغییر زبان به تورکی آذربایجانی در اثر مهاجرت قرای نوروز بعید است.
,زیرا که در کرفس هم که بسیار قدیمی تر از رزن است نوروز دره سی وجود دارد و واژگان تورکی کرفس بسیار نزدیکتر به تورکی باکویی است. پس صحت این نظر هم جای سوال دارد. به استناد آثار تاریخی مکشوفه و تپه های باستانی کاوش نشده، قدمت تاریخی تمام روستاهای شهرستان به غیر از تازه کند و محمد آباد از قریه رزن بیشتر است.
,10.رزن از ارژنگ گرفته شده است که بتدریج به ارژن، رژن و رزن تبدیل شده است. ارژن (ارزن، ارجن) نوعی بادام کوهی است که از آن کمان ساخته میشود و دارای پوستی محکم است که با توجه به اقلیم فعلی رزن این نکته نیز از موارد بعید و کم اهمیت است.
,11.آنچه که رایج است اینست که رزن از واژه راهزن گرفته شده است که در محل سولطان بولاغی محل راهزنی بوده و محل فروش کالا و اموال در قسمت آوج بوده است. راهزن واژه فارسی است که باید است در منطقه تورک زبان و ترکمن نشین چنین واژه ای استفاده شود. همچنین رزن جای ثروتمندان و ... نبوده است که بتوان به قرابت معنایی ان تاکید کرد. همچنین فاصله ان با اصفهان جاداسی نیز بقدری بوده است که بتوان پای پیاده یا با الاغ و اسلامی بتوان این کالا را به منطقه صعب العبور آوج رساند. مهمتر اینکه عبور از گردنه آوج (آوا گئدیگی) کار سهلی نیست.
,12. قطعا احداث قریه و قصبه رزن باید بعد از اسلام باشد مگر اینکه بعدها یافته های باستانشناسی اطلاعات دقیق توی را نشان دهند. همه میدانیم که سلجوقیان بعد از غزنویان و پیش از خوارزمشاهیان و در سال 429 میلادی تاسیس و در سال 552 منقرض شدند
,و پایتخت آنها نیشابور، ری و اصفهان بوده است. هرچند در زمان سلجوقیان و پیش از ان وزرایی از منطقه درگزین در حکومت وجود داشته اند. از انجمله جلال الدین فرزند قوام الدین ابوالقاسم درگزینی(سال 548 ه.ق)، شمس الدین ابونجیب (خواهرزاده قوام الدین، 547ه.ق) و ... اشاره کرد.
,13. رزن از واژه استوزن گرفته شده است. در کتاب نزهه القلوب که بسال 730 توسط حمدالله مستوفی نگاشته شده است بخش چهارم همدان (اعلم) مشتمل بر 35 پارچه ده می باشد که مهمترین انها اشوند(شوند)، ادمان، استوزن، نوار، قروک (قروه)، ایمان (عمان) بوده و قروه در قرن هشتم میلادی هزار خانواده بوده است. ولی قدیمی ترین نام از قصبه قروه در سال 340 در اخبارالبلدان ابن الفقیه همدانی اورده شده است. بنظر میرسد که واژه استوزن بیشتر به پیشنه روستای سوزن برسد تا قصبه رزن.
,14.واژه رزن در ترمینولوژی تورکی استانبولی به حالت sleepگفته میشود که در آن بدن انسان یا حیوان به استراحت رفته و دوباره بعد از مدتی قابلیت حیات وفعالیت دارد. آیا میتوان بین واژه خواب و یاخواب آلوده با مردم شهر رزن که در اقلیم سرد زندگی میکنند ارتباطی پیدا کرد؟
,15. معنای دیگر رزن در تورکی استانبولی گیزلی سیرلر (رازهای پنهان)، گیزلی لیکلر(مخفیانه ها) می باشد که برقراری ارتباط آن با قصبه رزن کمی دشوار است.
,در پایان بنظر میرسد رزن بر گرفته از واژه رزون به معنای تپه های کوچک و کم ارتفاعی باشد که اطراف این قصبه را فراگرفته و در منطقه نسبتا مرتفعی قرار داشته است. هرچند این حوزه بسیار وسیع بوده و مداقه نظر بیشتری را می طلبد. امیداست این نوشتار قدمی باشد برای بیان واقعی تر وجه تسمیه شهر رزن و پاسخی برای گمانهای کم صحت و اعتبار.
,احمد صلاحی، یازدهم تیرماه 1395
,انتهای پیام/م
]
ارسال دیدگاه