در مرحله بعدی و بر اساس قرار جلب دادرسی صادر شده، دادستان کیفرخواست صادر کرده و با تعیین نوع جرم، اطراف آن، اسناد و مدارک و مجازات درخواستی پرونده را جهت رسیدگی به دادگاه صالح ارسال می‌نماید. 

از زمانی که شخص به عنوان متهم مورد پیگیری قرار می‌گیرد، در مقابل خود دادستان و شاکی خصوصی را دارد و باید در اثبات بی‌گناهی خود بکوشد. با این حال پیگیری شخص به عنوان متهم موکول شده است به تفهیم اتهام به نامبرده و اطلاع وی از اتهام انتسابی و دلایل و مدارک موجود. 

متهم به چه شخصی گفته می‌شود؟

متهم همانطور که مقدمه ذکر شد، به شخصی گفته می‌شود که در مرحله تحقیقات مقدمات به دلیل احراز وقوع جرم و وجود داشتن اسناد، دلایل و مدارک کافی، رفتار مجرمانه واقع شده به او انتساب می‌یابد. در تعیین متهم، بازپرس نقش اصلی را بازی می‌کند، زیرا نامبرده وظیفه و اختیار تحقیق و بررسی و صدور قرار جلب به دادرسی را داراست.

مطابق با قواعد قانون آیین دادرسی کیفری، زمانی که شخص به عنوان متهم شناسایی می‌گردد، ضروری است که احضار وی به عنوان متهم صورت گرفته و نیز عنوان اتهام انتسابی و ادله و مدارک موجود به وی اعلام گردد. این پروسه که به عنوان تفهیم اتهام شناخته می‌شود، از حقوق اساسی متهم بوده و جز با طی کردن آن مراحل رسیدگی شانیت و رسمیت نمی‌یابد.

در نتیجه از زمانی که بازپرس شخص را به عنوان متهم احضار کرده و با اعلام حقوق وی، همچون حق سکوت، حق برخورداری از وکیل و دیگر موارد قانونی، اتهام انتسابی و مدارک موجود را به وی تفهیم کرد، نامبرده عنوان متهم به خود خواهد گرفت.

مقصود از دفاع از اتهام انتسابی چیست؟

در مرحله دادسرا نیز متهم می‌تواند از اتهام انتسابی دفاع دفاع نماید. در واقع این امر بسیار موثر و مهم است. رسیدگی در دادگاه کیفری موکول است به صدور کیفرخواست توسط دادستان و چنانچه در مرحله دادسرا قرار منع یا موقوفی تعقیب صادر شود، متهم وارد در رسیدگی مرحله دادگاه نخواهد شد.

قرار منع تعقیب به معنای آن است که یا جرمی واقع نشده و یا آن که ادله و مدارک کافی برای انتساب جرم به متهم وجود ندارد. در نتیجه همانطور که مشاهده می‌شود متهم می‌تواند با دفاع مناسب و متناسب در مرحله دادسرا، از ورود پرونده به دادگاه جلوگیری کرده و یا آن که عدم انتساب جرم به خود را اثبات نماید.

قرار موقوفی تعقیب در مواقعی صادر می‌گردد که عمل ارتکابی جرم است، مدارک کافی برای انتساب آن به متهم نیز وجود دارد، لیکن بنا به دلایل قانونی تعقیب متهم در همان مرحله دادسرا خاتمه می‌یابد. دلایلی همچون گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، شمول مرور زمان، توبه متهم، شمول عفو و دیگر موارد قانونی. استناد به موارد موقوفی تعقیب و دفاع از آن در مرحله دادسرا، می‌تواند متهم را از ورود به دادگاه نجات دهد. 

به عبارت دیگر دفاع در دادسرا نه تنها ممکن است بلکه ضروری است و باید مورد توجه قرار داشته باشد. لیکن چنانچه با وجود کلیه دفاع انجام شده، پرونده با صدور کیفرخواست به مرحله دادگاه منتقل شد، حق متهم در دفاع از خود نیز به آن مرحله انتقال می‌یابد.

دفاع در دادگاه به دو صورت میسر است، یا متهم به طور کلی انجام جرم را انکار می‌کند که در این صورت باید تمام توان خود را به کار برد تا بی‌گناهی خود را به محکمه نشان دهد. در اینجا نباید فراموش کرد که دادستان به عنوان نماینده عموم جامعه در دادگاه کیفری حضور دارد و وظیفه وی احراز و اثبات جرم متهم است، در نتیجه متهم در مقابل اظهارات دادستان و شاکی خصوصی از خود دفاع می‌کند و دادگاه شاهد و ناظر و در نهایت تعیین کننده تکلیف است.

حالت دوم از دفاع در دادگاه آن است که متهم انجام رفتار مجرمانه را قبول دارد، لیکن اتهام انتسابی را نمی‌پذیرد. در این قسم ممکن است که متهم اصرار داشته باشد که رفتار مجرمانه مشمول عنوان دیگری است و یا آن که رفتار به دلیل وجود یکی از شرایط و موارد قانونی جرم نیست. همچنین ممکن است که متهم در وجود جهات تخفیف و استفاده از آنها اصرار ورزد.

در هر کدام از حالت‌های فوق اعم از آن که متهم نسبت به عنوان مجرمانه مخالف باشد یا قصد استفاده از عوامل موجب تخفیف را داشته باشد و یا آن که به وجود یکی از موارد موقوفی تخفیف همچون جنون یا دفاع از خود اصرار ورزد، نقش متهم و وکیل وی از ادعای یاد شده و دفاع از متهم حیاتی است، که در ادامه بررسی می‌گردد.

اثرات دفاع از اتهام چیست؟

تا اینجا با مفهوم تفهیم اتهام و دفاع از آن آشنا شدیم، حال قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که چرا دفاع از اتهام انتسابی مهم است و چه آثاری بر آن متصور است. همانطور که پیش از این گفته شد اصل بر بی‌گناهی اشخاص است، این امر که تحت عنوان اصل برائت شناخته می‌شود بدین معناست که هر شخصی بی‌گناه است مگر آن که گناهکاری وی اثبات گردد. 

جمله یاد شده این نتیجه را به همراه دارد که در مراجع کیفری مدعی شاکی خصوصی و دادستان هستند، این افراد هستند که خلاف اصل برائت سخن می‌گویند و در نتیجه باید ادعای خود را احراز نمایند.

از سوی دیگر دادگاه و قاضی کیفری برای کشف حقیقت امکان و اختیار انجام هرگونه تحقیق و بررسی را داراست. در واقع قاضی در مقام کشف حقیقت است و نه در طرف متهم قرار دارد و نه دادستان. گفته‌ای که اینگونه وضعیت را توصیف می‌کند:  قاضی جاهلی است در میان دو عالم.

در نتیجه قاضی از آنچه که در عالم حقیقت اتفاق افتاده است اطلاعی ندارد، متهم و شاکی هستند که از واقعیت مطلع بوده و باید قاضی را با نظر خود همراه سازند. به همین سبب نیز با وجودیکه اصل بر بی‌گناهی اشخاص است، لیکن دفاع اعم از مرحله دادسرا و دادگاه در تعیین نتیجه پرونده نقش کلیدی دارد.

یکی از موضوعاتی که در دفاع باید مورد توجه قرار داد، اعتبار ادله و مدارک ابرازی است. به عبارت دیگر قاضی کیفری برای صدور رای باید به اقناع وجدانی برسد، اما برای نیل به این وضعیت از اسناد و مدارکی که به وی ارائه می‌شود یاری می‌جوید. در نتیجه چنانچه اعتبار ادله ابرازی مخدوش و یا مورد سوال باشد، اثبات مجرمیت میسر نمی‌گردد. به همین سبب نیز یکی از دفاع‌های موثر مربوط است به موضوع ادله ابرازی و خدشه به اعتبار آن.

از مجموع آنچه که بیان شد به دست می‌آید که دفاع از اتهام انتسابی نه تنها  در دادگاه کیفری بلکه در مرحله دادسرا نیز در برائت متهم و نیز در تغییر نوع جرم و تخفیف مجازات نقش اصلی دارد. البته نباید از خاطر دور داشت که موارد یاد شده باید با رعایت قوانین و به ظرافت کامل صورت پذیرد.